هنر، کیفیت، خلاقیت و مهارت، چهار عاملی هستند که وقتی آنها را در حوزه فرشهای دستباف بررسی میکنیم، به ردپای فرش چهل تکه میرسیم؛ دستبافتی نسبتا جدید اما با پیشنهای قابل تامل. گذشت زمان، شرایط محیطی و حتی یک حادثه همانند آتش سوزی، هر فرشی را ممکن است دچار آسیب کند؛ اما خلاقیت هنرمندان ایرانی در کنار کیفیت بالای فرشها، به آنها این فرصت را داد که حتی اگر فرش آسیب ببیند، باز هم قابل استفاده باشد. راهکار این موضوع خلق فرشهای چهل تکه بود که از قسمتهای سالم یک فرش معیوب بوجود میآمد. در این مقاله ابتدا به مفهومی به نام کلاژ آشنا شده و سپس با بررسی تخصصیتر فرشهای چهل تکه و نحوه قیمت گذاری آنها، اطلاعاتی مفید را به شما خواننده خوب مجله بازار آنلاین فرش بوم، ارایه خواهیم کرد. تا انتهای این نوشتار با ما همراه باشید.
کلاژ و معنای آن
تکه چسبانی یا به صورت عامیانه کلمه چهل تکه، معادل فارسی واژه کلاژ است. شاید بتوان از شیوه تلفظ واژه کلاژ به آسانی حدس زد که اصالتی فرانسوی دارد؛ معنای لغوی این کلمه چسباندن است و امروزه برای معرفی یک تکنیک هنری استفاده میشود. این تکنیک درواقع هنر کنار هم قرار دادن اجسام مختلف و اتصال آنها به یکدیگر با کمک چسب، دوخت و یا فناوریهای دیجیتال و کامپیوتری به منظور ایجاد یک اثر هنری است. نخستین نمونههای کلاژ از کنار هم قرار گرفتن تکههای روزنامه پدید آمد اما بعدها شاهد استفاده از این روش برای خلق آثار هنری چون انواع نقاشی، پارچههای طرحدار و زیراندازهایی همچون فرشهای دستباف هستیم.
کلاژ روزنامه
کاربرد کلاژ در فرش ایرانی
به کارگیری مواد اولیه ساد و استفاده از تمام مصالح دردسترس از ویژگیهای خوب ایرانیان است که نشان از قدرشناسی و صرفه جویی آنها در زندگی دارد. آنها این صفات نیک را با هنر خود درآمیختند و اولین نمونه کلاژ را در هنر خیاطی و بافت لحافهای چهل تکه به کار بردند. این لحافها که در زمستانهای سالهای دور بر روی کرسیها انداخته میشد، با استفاده از تکه پارچههای بیمصرف تولید میشدند.
این ایده سپس برای استفاده از فرشهایی به کار رفت که قسمتی از آن خراب شده بود؛ یکی از رایجترین علتهای خراب شدن فرش، بید زدگی و یا آتش سوزی بود که باعث میشد به دلیل از بین رفتن قسمتی از فرش نتوان از آن استفاده کرد. از آنجایی که برای بافت یک فرش روزها و حتی سالها زمان صرف شده بود با استفاده از تکنیک کلاژ، قسمتهای سالم فرش برش داده میشد و با بهرمندی از آنها یک فرش جدید با طرحی خاص پدید آمد. شاید در ابتدا این روش برای صرفه جویی و احترام به زحمتهای بافندگان استفاده شد اما چیزی نگذشت که طرح نهایی این فرشها در دل مردم به ویژه نسل جدید رخنه کرد و تبدیل به یکی از پر طرفدارترین فرشهای دستبافت موجود شد.
تصویری از یک قالی بید زده که قسمتی از آن قابل استفاده نیست
در بازار فرش ایران، فرش چهل تکه را میتوان هم به صورت دستبافت و هم ماشینی پیدا کرد؛ هرچند اصالت این نوع فرش با توجه به فلسفه خلق آن بایستی از کنار هم قرار گرفتن فرشهای از پیش بافته و استفاده شده باشد که به هر دلیلی دیگر مورد استفاده نیست؛ اما محبوبیت این گونه باعث شده که صنعت تولیدات دستبافتههای ماشینی نیز این نمونه را تولید و به مخاطبان خود عرضه کنند.
تفاوت فرش خشتی و چهل تکه
بیشتر اوقات خریداران طرح خشتی و چهل تکه را با یکدیگر اشتباه میگیرند که البته شباهت بسیار آنها دلیل این موضوع است. طرح خشتی که بسیاری آن را قدیمیترین نقشهی فرش بشر نیز میدانند درواقع یک طرح واگیرهای است که دارای نقشهای است که بر اساس تکرار طراحی شده است. این نقش از قابهای مختلفی تشکیل شده که برای هر کدام از آنها ساعتها وقت صرف طراحی شده است درحالیکه فرش چهل تکه نقشه مشخص از پیش طراحی شدهای نداشته و هنرمند بر اساس تکه فرشهای موجودی که دارد باید با ایجاد یک تناسب و هارمونی آنها را کنار هم قرار داده و با دوخت طرح یک فرش کامل را بوجود آورد. در فرشهای خشتی در هر خشت میتواند طرحهای تکراری وجود داشته باشد چراکه برای آنها نقشه وجود دارد و بافنده میتواند نمونهای کاملا مشابه را دوباره ببافد، اما این موضوع در فرشهای چهل تکه صادق نیست چرا که آنها نقشه نداشته و تنها از کنار هم قرار گرفتن قسمتهای مختلف فرشهای دیگر بوجود میآیند. برای درک بیشتر از تفاوت این دو نوع قالی پر طرفدار پیشنهاد میکنیم مقالهی (( فرش خشتی را بهتر بشناسیم)) از مجله فرش بوم را مطالعه کنید.
لینک مقاله : فرش خشتی را بهتر بشناسیم
فرش چهل تکه فرش خشتی
قیمت فرش چهل تکه
طرح چهل تکه به دلیل تنوع رنگ،طرح و جزئیات بالا در هر قسمت جزو نقشههای پر کاری محسوب میشوند که طبیعتا ارزش آن را بیشتر میکند؛ اما این ویژگی تنها مورد تاثیر گزار در تعیین قیمت آنها نیست. ارزش این نوع فرشها، همانند سایر فرشهای دستباف با توجه به عواملی چون ابعاد، جنس الیاف، جنس چله و تراکم بافت متغیر خواهد بود. برای مثال ممکن است ارزش یک قالیچه ذرع و نیمه چهل تکه تمام ابریشمی از نوع پشمی آن حتی با ابعاد چند متری بیشتر باشد. بنابراین تنها نقشه، در میزان ارزش یک فرش اثر گذار نخواهد بود؛ اگر با خرید یک قالی به دنبال سرمایه گزاری برای آینده نیز هستید، بهتر است چهل تکه خود را از یک مرجع فروش معتبر همانند فرش بوم تهیه کنید تا خیالتان از بابت کیفیت مواد اولیه آن آسوده باشد.
چرا فرش چهل تکه ارزشمند است؟
در کنار فلسفه قابل ستایش فرشهای چهل تکه، آنچه این فرش را ویژه میکند این است که شاید یک فرش باشد اما هزار داستان دارد! هر تکه از این فرش متعلق به یک قالی بوده که در یکی از شهرهای ایران بافته شده است. بافنده یکی دخترک عاشق عشایر بوده و قسمت دیگر را دستان چروکیده پیرزن کاشانی بافته است. به همین دلیل شاید با یک نگاه تنها یک فرش را ببیند اما درواقع قصههای بیشماری از سراسر ایران پشت هر گره از آن نهفته است. همچنین فرشهای چهل تکه برتریهای کاربردی و ظاهری دیگری نیز دارند که قابل توجهترین آنها موارد زیر است:
ابعاد: همانطور که دیگر میدانید، این گونه فرش از کنار هم قرار گرفتن تکههای مختلف فرش بوجود میآیند؛ بنابراین فرش یک چله مشترک نداشته که اندازه آن با توجه به دار قالی و دیگر عوامل وابسته باشد. تا هر اندازه که بخواهید میتوانید فرشها را در کنار یکدیگر گذاشته تا به ابعاد دلخواه خود برسید.
شکل: همانند ویژگی مساحت، در خلق نوع شکل هندسی فرشهای چهل تکه نیز هنرمندان آزادی عمل بسیاری دارند؛ کافی است قسمتهای مختلف فرش را به شکل دلخواه کنار هم قرار داده و سپس با دوخت آنها را به یکدیگر متصل کنند.
سخن آخر
در این قسمت به معرفی هنر چهل تکه در فرش ایرانی پرداختیم؛ هنری نو که آثار حاصل از آن امروزه بسیار در میان قشر جوان طرفدار دارد. در کنار جوانان استفاده از یک فرش پر نقش و نگار رنگارنگ در کنار دیگر وسایلی که با رنگها خنثی و بدون نقش انتخاب شدهاند، دارای محبوبیت ویژه در میان طراحان دکوراسیون دارد. جالب است بدانید علاقهمندی به استفاده از تکههای قدیمی فرشهای دستباف منحصر به گروه زیر اندازها نبوده و امروزه در تولید محصولات مختلفی همچون انواع صندلیها، کیف، کفش و… مورد استفاده است.
نویسنده: مریم مصطفوی
@smaryammst