بهترین طراحی نقشه و یا بالاترین مهارت در گره زدن الیافهای مختلف بر روی چلهای از با کیفیتترین نخها و ابریشمها، نمیتواند بدون رنگهای زیبا و ماندگار، فرشی ارزشمند برای ما بسازد. رنگها علاوه بر اینکه هویت یک فرش زیبا است، یکی از اصلیترین تفاوتهای فرش دستبافت با فرش ماشینی را نیز ایجاد میکند. رنگها در فرش دستباف ایرانی همه از دامان طبیعت گرفته شده و این دلیلی است بر کیفیت، ماندگاری و سازگاری با بدن انسان برای سالهای طولانی. خوشبختانه گستردگی و تنوع جغرافیایی کشورمان ایران، باعث شده است که شاهد رویش پوششهای گیاهی رنگزای متنوع در هر گوشه از این سرزمین باشیم؛ اما گاهی سهم یک منطقه کمی بیشتر از دیگران است. ایلام منطقهای است که محل رویش بسیاری از گیاهان رنگزای طبیعی است که رنگ حاصل از آنها را در فرشهای خود میبینیم. این قسمت از مجله فرش بوم به معرفی این گیاهان اشاره دارد تا بیشتر با آنها آشنا شده و بار بعد که به فرش دستبافت پهن شده در منزلتان مینگرید از دیدن رنگهایش لذت بیشتری ببرید.
استان ایلام، گهواره فرهنگ ایران
نخست نیکوتر است که با این استان آشنا شویم؛ ایلام به معنی کوه و یا سرزمین بلند، در کنار رشته کوه زاگرس و در جنوب غربی کشور ایران قرار گرفته است. بیشتر این منطقه دارای آب و هوای خوش و بعضاً کوهستانی است؛ اما در قسمت جنوبی آن دشتهایی نیز وجود دارد که گرمتر بوده و تنوع آب و هوایی را در این استان ایجاد میکند. خوشبختانه این استان، غنی از منابع آبی بوده و پوششهای گیاهی متنوعی از جمله گیاهان رنگی، معطر، صمغی و… را در بر میگیرد. پیشینه تاریخی کهن این خطه که به دوران پیش از آریاییها و زمان زندگی تمدن ایلام باز میگردد، باعث شده است که به آن صفت گهواره فرهنگ ایران را بدهند.
در این استان قومهای مختلفی چون کردها، لرها و عربها در کنار عشیرههای مختلف زندگی میکنند. با بررسی تنوع و پراکندگی جمعیت استان ایلام متوجه میشویم که تعداد قابل توجهی از مردم این استان زندگی عشایری دارند. این سبک زندگی خود میتواند یکی از مهمترین دلایل شناخت و استفاده از گیاهان رنگزای متنوع توسط این گروه از جامعه باشد. به لطف عشایران این منطقه امروز، دهها گونه مختلف گیاهی شناسایی شده که میتوان از قسمتهای مختلف آنها رنگ طبیعی به دست آورد و در صنایع مختلف از جمله قالیبافی سنتی مورد استفاده قرار داد.
تاریخچه رنگرزی و قالی بافی استان ایلام
قدمت استفاده از رنگ بسیار کهنتر از تصور ما است؛ وجود نقاشیهای باقی مانده از انسانهای اولیه به ما ثابت میکند که انسان به مرور، متوجه خاصیت رنگزایی بعضی از گیاهان، جانوران و… شده و از آنها برای نقاشی بر روی دیوارههای سنگی غارها و سپس ظروف گلی و… استفاده کرده است. با شکل گیری زندگی کوچ نشینی، نخست عشایر بودن که با زندگی در طبیعت و شناخت محیط پیرامون خود گیاهان رنگی را شناسایی کرده و کاربرد آنها را متوجه شدند. با پیشرفت بشر، کاربرد این رنگها بیشتر شد و او برای زینت بخشیدن به زیراندازهای خود که امروزه تبدیل به یک کالای لوکس به نام فرش دستبافت شده است نیز از رنگ استفاده کرد.
همانند بیشتر استانهای کشور ایران، قالیبافی در این استان نیز رایج بوده و جزو صنایع دستی آن محسوب میشود؛ اما همانطور که پیشتر بیان شد، به دلیل وجود جامعه عشایری قابل توجه، میتوان قالیبافی را جزو مهمترین هنر مردم این منطقه دانست؛ به ویژه اینکه جغرافیا نیز تاثیر مستقیمی بر کیفیت فرشهای تولید شده این منطقه و افزایش محبوبیتشان بین مشتریان دارد. چرای دام در منطقه خوش آب و هوا و سردسیر، موجب رویش پشمهای بهتر و از طرفی وجود گیاهان رنگی متنوع در این استان موجب تهیه کلافهای نخ و پشم با رنگهای متنوع و بسیار مرغوب میشود که در نهایت موجب خلق یک فرش دستباف با کیفیت ماندگار خواهد شد. مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستبافِ فرش بوم نیز همواره در حجرههای خود میزبان فرشهای با کیفیت این منطقه بوده است که میتوانید از طریق لینک زیر تعدادی از آنها را ببینید.
جهت خرید این فرش دستباف زیبا اینجا کلیک کنید
شناخت گیاهان رنگزای ایلام
شاید تصور کنید به وسیله گیاهان رنگزا میتوان تمام الیافها را رنگ کرد! اما باید بدانید رنگ برخی از آنها به پشم جذب نشده و یا با شستوشو از بین میرود؛ بنابراین شناخت خوب آنها به ویژه برای به کار رفتن در صنعت قالیبافی بسیار حائز اهمیت است. با انتخاب صحیح یک ماده رنگزای طبیعی و انجام مراحل سنتی رنگرزی، کلافهای نخی تولید میشود که فرشهای بافته شده از آن به مرور زمان نه تنها رنگ خود را از دست نمیدهند بلکه درخشانتر شده و میتوانید برای سالها بدون نگرانی از حساسیتزا بودن آن به دلیل طبیعی بودنش، از زیبایی آن لذت ببرید.
حال در این بخش با تعداد از گیاهان رنگزای ایلامی آشنا خواهید شد؛ اما پیش از آن باید بدانید که از تمام قسمتهای یک گیاه نمیتوان رنگ تهیه کرد و هر گیاه با توجه به ویژگیهایش ممکن است در قسمت میوه، گل، ریشه و یا برگها، خاصیت رنگزایی داشته باشد. برای مثل درخت بلوط دارای برگهای رنگزا و درخت کاج دارای میوه رنگزا است؛ در حالی که از ریشه درخت توت میتوان رنگی شبیه به زرد را تهیه کرد.
1 ریشبزی: نام درختچهای کوچک در منطقه ایلام که از آن رنگ صورتی روشن به دست میآید.
2 جاشیر: گیاهی با برگهای مقاوم که از آن رنگ زرد و نارنجی تهیه میشود.
3 خوشک: نوعی درختچه با شاخههای بسیار زیاد که از آن رنگ شتری به دست میآید.
4 گل هیرو: این گیاه را در بیشتر استان ایلام برای تهیه رنگ قرمز بسیار با ثبات، به صورت گسترده میکارند.
5 زالزالک: نوعی درخت است که میوه آن مصارف دارویی بسیار دارد و میتوان از آن رنگ کرم و زرد روشن گرفت.
6 فرفیون: نوعی گیاه که در نزدیکی غار زینگان رشد میکند و از ان انواع طیف رنگ سبز تهیه میشود.
7 کهورک: درختچهای بلند است که با استفاده از زاج میتوان از آن رنگهای صورتی، سبز و قهوهای مختلف به دست آورد.
8 کاغذی: درختچهای که در شهرستانهای آبدانان، دهلران و… کاشته شده و از گل آن رنگ لیمویی تولید میشود.
9 پرسیاوشان: گیاهی با نام اسطورهای که رنگ قرمز حاصل از آن را همانند قرمز خون سیاووش میدانند.
10 درخت بنه: درختی که علاوه بر خاصیت رنگدهی سبز تیره تا مشکی، میوههای آن نیز برای تهیه ترشی و آش استفاده میشود.
سخن آخر
در این قسمت از مجله بازار آنلاین فرش بوم، به شما تعدادی از گیاهان رنگزای استان ایلام را معرفی کردیم؛ آگاهی از اینکه بدانید فرش زیر پای شما طی انجام چه فرایندهای دشوار و یا با استفاده از مصالح چه منطقهای از سرزمینتان بافته شده است، بدون شک لذت استفاده از آن را دو چندان خواهد کرد. با آرزوی شادی و آگاهی برای شما دوستان خوب فرشبوم.