فرش عشایری دستباف
انواع فرش دستباف ایرانی را میتوان در سراسر بازارهای جهانی فرش پیدا کرد؛ اما یکی از آنها جایگاه ویژهای را در قلب مردم جهان پیدا کرده است. وقتی صحبت از انتخاب فرش دستباف در میان باشد، فرش عشایری حرف اول را خواهد زد. در طول تاریخ عشایر همواره نقش بسیار مهمی را در تولید فرش دستباف ایرانی ایفا کردهاند. هنر آنها ریشه در فرهنگ و تاریخ کهن این سرزمین دارد؛ اما پیش از بررسی فرش عشایری دستباف شاید بهتر باشد ابتدا با معنا و مفهوم عشایر کمی بیشتر آشنا بشویم.
به چه کسانی عشایر میگویند؟
در بیشتر فرهنگ لغتهای زبان فارسی کلمه عشایر به معنای “قبایل” آمده است و شامل گروه افرادی از طوایف و گروههای کوچ کننده و اسکان یافته از شاخههای گوناگون لر، ترک، کرد، ترکمن و عرب میباشند که با بهرهگیری از دو شیوه معیشت پرورش دام در سطحی گسترده و کشاورزی در سطحی محدود با هم زندگی میکنند. در حال حاضر عشایر جمعیتی حدود 4 میلیون نفر از ساکنان سرزمین ایران را تشکیل میدهند. آنها با هدف پرورش دام و برخورداری از فرآوردههای دامی و کسب درآمد نیازمند مراتع سرسبز و چراگاههای طبیعی هستند؛ به همین منظور در هر فصل به دنبال یافتن علفزارهای جدید همراه با رمههای گاو و گوسفند خود کوچ میکنند.
مناطق عشایری ایران
به دلیل موقعیت مکانی و شرایط جغرافیای طبیعی ایران نظیر ناهمواریها و تنوع اقلیمی، زندگی کوچ نشینی در بیشتر نواحی کشور به اشکال مختلف دیده میشود اما به طور کلی عشایر در 5 ناحیه ایران زندگی میکنند که به شرح زیر است:
1 ناحیه شمال و شمال غرب: قلمرو ایلهای شاهسون، ارسباران، قراچه داغ و…
2 ناحیه غرب، جنوب و جنوب غربی: قلمرو ایلهای بزرگ بختیاری، قشقایی، بویر احمد و…
3 ناحیه شمال شرقی: قلمرو کوچنشینان ترکمن، سنگسر و…
4 ناحیه شرق و جنوب شرقی: قلمرو طوایف بلوچ
5 ناحیه مرکزی
متاسفانه با گسترش زندگی شهرنشینی، فراهم نبودن برخی از امکانات و مهمتر از آن نبود برنامهای مشخص برای ارزش گذاری، تبلیغ و تشویق به زندگی عشایری، روز به روز از تعداد جمعیت عشایر ایران در این مناطق کاسته میشود و بخش بزرگی از فرهنگ و هنر عشایری در حال ناپدید شدن است. در حال حاضر عشایر بختیاری، عشایر قشقایی و عشایر ممسنی از مهمترین و با مهارتترین گروههای فعال در زمینه تولید صنایع دستی به ویژه دستبافتهای عشایری در کشور به شمار میآیند.
عشایر ایرانی، نخستین هنرمندان سرزمین
همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، عشایر با پرورش دام محصولات متنوعی تولید و کسب درآمد میکنند. در زندگی عشایری قدرت اقتصادی و اجتماعی افرادی بیشتر است که دامهای زیادتری در اختیار داشته باشند. یکی از مهمترین محصولات حاصل از پرورش دام عشایر پشم گوسفندان است. پس از چیدن پشم گوسفندان و انجام مراحلی چون شستوشو، پشم ریسی و رنگرزی آنها با مواد طبیعی کلافهای نخ مرغوبی تولید شده که با هنر دست زنان عشایر تبدیل به فرش، یکی از معروفترین صنایع دستی ایران میشود. فرش عشایری دستباف دارای کیفیت بالایی بوده و نقش به سزایی در درآمد عشایر دارد. این فرشها منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ ایران به شمار میآیند زیرا اصلیترین نمودهای تصویری و نقوش فرش ایرانی را میتوان در بین بافندگان عشایر پیدا کرد. گلیم، جاجیم، پلاس و حصیر از دیگر زیراندازهای مهمی است که توسط عشایر بافته میشوند. هنر دست زنان عشایر با آن کیفیت بافت و اصالتی که در طرح و رنگ دارند کار انتخاب فرش دستباف را برای دوستداران این صنایع دستی سخت کردهاست.
زن عشایر قشقایی در حال پشم ریسی زن عشایر ترکمن در حال رنگرزی طبیعی پشم
عکاس: آرش نوچیان
از دامان طبیعت تا خانه
طبیعت همیشه مهمترین رکن در نقش مایههای فرشهای عشایری بوده است. هر منطقه با توجه به جغرافیای خود طرحهای متفاوتی را خلق میکند؛ همچنین زنان و مردان بافنده عشایر علاوه بر نقوش الهام گرفته از طبیعت، دیگر نقش مایههایی را در تار و پود فرش میبافند که نسل به نسل از پیشینیان و نیاکانشان به آنها انتقال پیدا کرده است. نقوشی که صرفا جنبه تزیینی ندارند و در دل خود مجموعهای از ارزشهای مادی و معنوی با نشانههای مخصوص خود در سطح فرش به تصویر کشیده میشوند. با همه این تفاوتها و تنوع در نقوش، فرشهای عشایری مناطق مختلف در یک چیز اشتراک دارند و آن هم رنگ است!. استفاده جسورانه از رنگهای شاد که همه از مواد طبیعی محل زندگی عشایر تهیه میشود از ویژگی مشترک تمام فرشهای عشایری هستند. تقریبا در بافت تمام فرشهای عشایری از رنگهای شاد و انرژی بخش قرمز، آبی، سبز و زرد استفاده شده است.
فرش عشایری، انتخابی بی همتا
حال که با خاستگاه این فرش دستباف آشنایی بیشتری پیدا کردید به بررسی دلایل ارزشمندی آن میپردازیم. یکی از دلایل محبوبیت فرشهای عشایر نزد مردم جهان خاص بودن طرح و رنگ آن باشد! فرشهای عشایری در ابتدا هیچ نقشهای نداشتند و بافنده عشایر با الهام گرفتن از محیط پیرامون خود تمام این نقشها را بر روی فرش به تصویر کشیدهاند. علاوه بر اصالت و یکتا بودن طرح فرشهای عشایری بر خلاف سنت دیرینه هنر ایران قرینه بافی در این دستبافتهها بیمعنی بوده و همین دلیلی بر جذابیت و تفاوت آن با سایر فرشهای جهان شده است. همچنین مواد و مصالحی که در این فرشها استفاده میشود و همه کاملا طبیعی و بدون استفاده از مواد شیمیایی تهیه شده است. همین موضوع میزان آلرژیزا بودن آن را به شدت کاهش داده است.
کلام پایانی
فرش عشایری دستباف پرطرفدارترین فرش در بازار جهانی است اما این روزها با وجود فرشهای کشور هند، چین و پاکستان که توسط کارگران قالی باف با دستمزد بسیار پایینتری بافته میشود حفظ جایگاه نخست کاری بسیار دوشوار است. بدیهی است این فرشها از کیفیت بسیار پایینتری نسبت به فرش اصیل عشایری برخوردار هستند بنابراین با حمایت از بافندگان و تبلیغ و معرفی گسترده این صنایع دستی کهن در حفظ ارزش آن در بازارهای جهانی قدمی مثبت برداریم.
فرش عشایری در کنار دکوراسیون مدرن غربی
تصویری از فروشگاههای انلاین خارجی فرش عشایری