فرش ایرانی علیرغم تنوع بی انتهایی که در نقشه و رنگ دارد، به لحاظ بافت و گره دو نوع اصلی بیشتر ندارد: گره ترکی و گره فارسی.
هر گره از چرخش خامه (نخ های رنگی که پرز فرش را تشکیل می دهند و عموماً از جنس پشم یا کرک یا ابریشم هستند) به دور ۲ تار فرش تشکیل می شود. در گره ترکی خامه پس از این که به صورت کامل دور تار اول چرخید، دور تار دوم نیز به صورت کامل می چرخد. یعنی این گره به شکل متقارن و کامل است. در گره فارسی خامه دور تار اول کامل می پیچد، اما دور تار دوم فقط یک نیم دور از پشت تار می زند. یعنی این گره نامتقارن و نیمه است. به همین دلیل است که فرشهای دارای گره ترکی فقط خواب بالا به پایین دارند و فرشهای دارای گره فارسی علاوه بر خواب بالا به پایین، خواب راست به چپ هم دارند.
(سمت چپ گره ترکی و سمت راست گره فارسی)
در نتیجه اگر یک خامه با ضخامت یکسان را در اختیار دو فرشباف قرار دهیم که یکی با گره ترکی و دیگری با گره فارسی فرش را ببافند؛ فرشی که با گره فارسی بافته شده است ضخیم تر و فرشی که با گره فارسی بافته شده است، ظریف تر می شود. به همین دلیل است که در مناطقی که از گره ترکی استفاده می کنند، نقشه های هندسی که ظرافت کمتری دارند به وفور یافت می شود؛ مثل هریس. اما در مناطقی که از گره فارسی استفاده می کنند، حتی فرشهایی که خامه های کلفتی دارند نیز نقشه های منحنی و ظریفی دارند؛ مثل کاشان. بدیهی است که سرعت بافت در گره فارسی بیشتر از گره ترکی است.
البته امروزه با نازکتر شده خامه ها امکان مانور در ظرافت نقشه برای فرشهای ترکی هم زیاد شده است. فرشهای هفتاد رج و هشتاد رج تبریز و قم که مثل یک تابلو نقاشی دارای جزییات هستند، همگی با گره ترکی بافته می شوند، اما با خامه های بسیار نازک کرکی و البته ابریشمی.
فرشهای مناطق غربی مانند تبریز، بیجار، قشقایی و هریس از نمونه های گره ترکی و فرشهای مناطق مرکزی یا شرقی مانند اصفهان، کاشان، مشهد و ترکمن از نمونه های گره فارسی هستند. جالب این که بخش هایی از تمدن ایران زمین که امروزه خارج از جغرافیای سیاسی ایران است و فرش ایرانی در آنها بافته می شود نیز از همین الگو پیروی می کنند. یعنی مناطق غربی مانند هرکه ترکیه ترکی و مناطق شرقی مانند افغانستان و ترکمنستان فارسی گره می زنند.
هیچ یک از گره ها برتری تام بر دیگری ندارند و هر یک مزایا و معایب خودشان را دارند. اما به طور خلاصه، اگر قیمت یکسانی را برای هر دو در نظر بگیریم، ترکی بافها ضخیم تر و بادوام تر و فارسی بافها ظریف تر و ریز باف تر هستند.
در فرش بوم می توانید تنوع کاملی از فرشهای ترکی باف و فارسی باف را ببینید، مقایسه کنید و بخرید.
