فرش دستباف، جلوه‌گر هویت ایرانیان

آیا تا به حال برای شما پیش آمده است که هنگام تماشای یک فرش دستبافت، به ماهیت نقوش آن بیاندیشد؟ آیا کنجکاو نشده‌اید که بدانید، این نقوش از کجا آمده‌ و چرا در این فرش به کار رفته‌اند؟ آیا همه طبق الگوهای هنری مشخص بافته شده‌اند یا سلیقه‌ی طراح و بافنده در آن دخیل بوده است؟
کارشناسان بسیاری به بررسی پاسخ این پرسش‌ها پرداخته‌‌ و نتایج قابل توجهی نیز حاصل شده است. در این مقاله از مجله‌ی هنری فرش بوم، مروری خواهیم داشت بر نظریات مختلف کارشناسان. بی‌تردید درک روشن از معنا و مفهوم نقوش به کار رفته در نقشه‌ها می‌تواند در انتخاب و خرید فرش دسبافت منزلمان تاثیرگزار باشد؛ پس تا انتهای این مقاله کوتاه با ما همراه باشید.

آثار هنری، جلوه‌گر هویت یک ملت

یکی از ابزارهای شناخت هویت یک قوم و یا یک ملت بررسی صنایع دستی آن‌ها به ویژه نمونه‌هایی که رنگ و بوی هنر دارند، می‌باشد. قالی دستبافت ایرانی به عنوان یک صنایع دستی و از همه مهم‌تر یک اثر هنری بی‌کم و کاست، می‌تواند نمونه خوبی برای پژوهش‌های این چنینی باشد.
از آنجایی که بافت یک فرش ممکن است روزها و حتی سال‌ها زمان ببرد، انجام مراحل تولید آن به صورت مستقیم با زندگی روزمره بافنده و جغرافیای محل زندگی‌اش گره می‌خورد. اینجا دقیقا همان نقطه‌ای است که اسطوره و احساس تبدیل به نقش و وارد فرش می‌شود. نقوشی که می‌توانند نماینگر خیلی چیزها باشند.

طبقه بندی نمادهای به کار رفته در فرش ایرانی

همان‌طور که اشاره شد، نقوش و نمادهای به کار رفته در قالی و حتی دیگر زیراندازهای دستبافت همچون گبه، جاجیم، گلیم، زیلو و… به دلیل ماهیت و نوع پروسه بافتشان بی‌دلیل بافته نشده و در پس هر کدام معنا و فهومی نهفته است؛ هرچند در ظاهر ممکن است در چشم ما تنها یک نقش زینتی تکرار شونده به نظر برسد.

این نقوش نمادین را می‌توان در چند گروه مختلف به شرح زیر بررسی کرد:
1 نقوش باستانی
2 نقوش حیوانی-جانوری
3 نقوش انسانی
4 نقوش گیاهی-درختی

واژه نماد را می‌توان مترادف عبارت (ظاهر کننده) در نظر گرفت به معنای هرآنچه در ذهن و اندیشه انسان گذشته و قصد بیان آن را دارد اما نه در قالب کلمه و سخن. نمادها در قالیبافی آنچه در اندیشه و خیال بافنده است را برای ما ظاهر می‌کنند. در ادامه این نوشتار با تعدادی از شاخص‌ترین نمادهای ایرانی که در دستبافته‌های مختلف به کار رفته، آشنا خواهیم شد.

نقوش گیاهی

آریایی‌ها به عنوان نیاکان کهن ایرانیان ساکن مناطق سردسیر و همیشه یخ زده بودند؛ برای این قوم همواره سبزی و طراوت گیاهان، درهتان و گل‌ها نشانی از زندگی و حیات دوباره بوده و همواره طبیعت سبز و زنده را مقدس می‌پنداشتند. این احترام و تقدس همواره در آثار هنری ایرانیان از جمله نقوش فرش دستباف نیز قابل مشاهده بوده است.
درختان با پیشینه 3500 ساله در فرهنگ نمادین ایرانی، یکی از مهم‌ترین نقوش گیاهی مورد استفاده است. درخت سرو و سپس شکل تغییر یافته آن بته جقه در دوران اسلامی که در نماد شناسی نشان از جاودانگی دارد، می‌توان آن را پرتکرارترین نقش درختی مورد استفاده ایرانیان دانست.

نقوش حیوانی

پازیریک، قدیمی‌ترین فرش ایرانی نخستین سند استفاده ایرانیان از نقوش حیوانات در آثار هنری خود از جمله نقوش قالی‌ها می‌باشد. علاوه بر اهمیت حیوانات برای ایرانیان به واسطه شغل آن‌ها که دامپروری بوده، بسیاری از کارشناسان معقتد هستند منبع الهام ایرانیان برای استفاده از نقوش حیوانات در فرش، نقش برجسته‌های پادشاهان ایران باستان بوده است. نقوشی همانند صحنه‌ی شکار شاهان یا نقش معروف شیر گاو شکن در تخت جمشید.

اگر علاقه‌مند به شناخت نقوش بیشتری از حیوانات در فرش دستبافت ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله‌ی نقش حیوانات بر روی فرش ایرانی، را در مجله‌ی فرش‌بوم مطالعه کنید؛ در این مقاله به صورت تخصصی به نقش حیوانات پرکاربرد در فرش ایرانی پرداخته‌ایم.

لینک به مقاله نقش حیوانات بر روی فرش ایران

نقوش انسانی

حدس زدن این موضوع که احتمالا پادشاهان نخستین افرادی بوده‌اند که تصویرشان به شیوه‌های متفاوتی ثبت شده، خیلی کار سختی نباشد. بیشترین تعداد تابلوفرش‌ها یا قالی و قالیچه‌های باقی مانده از سال‌های که تصاویری از چهره انسان بر روی آن بافته شده است، متعلق به چهره پادشاهان است. بدیهی است نمی‌توان به یقین گفت که استفاده از چهره پادشاهان به دلیل احترام و علاقه به آن‌ها بوده یا بایستی به دنبال ردپای قدرت ثروت دربار در پس فلسفه بافت این گونه فرش‌ها بگردیم. به هرروی پادشاهان یا رهبران دینی زیر از جمله افرادی بوده‌اند که از چهره آن‌ها فرش دستبافت به یادگار مانده است.
پادشاه خسرو انوشیروان – بهرام گور ساسانی – شاپور دوم – مراسم تاج گزاری اردشیر – ناصرالدین شاه – احمدشاه قاجار .
علاوه بر پادشاهان یاد شده، در نمونه‌ای بسیار زیبا و منحصر به فرد از فرش ایرانی، ما تصویری از 6 شاعر مشهور ایرانی به نام‌های سعدی، حافظ، فردوسی، قاآنی، خیام و باباطاهر داریم. این فرش امروزه با نام چهار فصل شناخته می‌شود.

نقوش باستانی

ایران سرزمینی است با بیشترین تعداد ابنیه تاریخی و باستانی که بیشتر آن‌ها تا صده اخیر مورد استفاده مردم بود است. این موضوع نشان از پیوند عمیق مردم با گذشتگان خود و آثارشان دارد. مردم ایران نه تنها این آثار را فراموش نکرده بلکه از آن‌ها الهام گرفته و نقوششان را وارد هنرهای نوین و امروزی خود می‌کنند. مناره‌های مساجد دوران اسلامی نیز یکی از طرح‌های مورد علاقه بافندگان فرش است.

سخن پایانی

طبق نظر کارشناسان در طول تاریخ عوامل متعددی می‌تواند در شکل‌گیری یک هویت ملی نقش داشته باشند. دین، زبان، فرهنگ، هنر، جغرافیا از جمله این موارد هستند. با بررسی نقوش فرش دستبافت ایرانی می‌توانیم بسیاری از این عوامل را به وضوح مشاهده کنیم. برای مثال، استفاده مکرر از نقوش مکان‌های باستانی نظیر تخت جمشید در فرش‌ها یا تابلو فرش‌ها نشان از یک دوران تاریخی باشکوه داشته که موجب برانگیخته شدن حس غرور ملی می‌شده است. این احساس در هنر، تبدیل به نقش و سپس بر روی تار و پود و فرش گره زده می‌شود تا دارنده آن هر روز از دیدنش لذت ببرد. و این گونه است که فرش‌ها می‌توانند قصه‌ی تاریخ و فرهنگ یک سرزمین را به زیبایی برای ما بازگو کنند.
نوشته: مریم مصطفوی