زندگی انسان‌ها از نخستین روزهایشان بر روی زمین با طبعیت و حیوانات درون آن گره خورده است. درست است نمی‌دانیم اولین بار چه کسی و برای چه جایی فرش بافت؟ اما احتمالا بتوانیم حدس بزنیم که نقش اولین حیوان بر روی فرش، توسط یک زن عشایر بافته شده است. عشایری که جان و مالشان وابسطه به حیواناتی بود که اهلی کرده بودند و در کنار خود نگه می‌داشتند. اما گاهی همه چیز برعکس بود! حیوانی وحشی می‌آمد و ترس به همراه داشت؛ اما فرش تنها برای روزها خوش نبود! نقش آن حیوان وحشی نیز بر روی فرش بافته می‌شد. همان‌طور که می‌توانید حدس بزنید، این قسمت از مجله‌ی آنلاین فرش بوم، نگاهی خواهد داشت به نقش حیوانات در فرش‌های دستبافت ایرانی.
|
مشاهده و بررسی قیمت صدها فرش دستباف دارای نقش حیوانات اینجا کلیک نمایید
|
تنوع نقوش حیوانی در فرش
با بررسی نقوش در فرش‌های دستبافت، متوجه تنوع فراوان نقوش حیوانی در آن‌ها می‌شویم. همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، حیوانات چه اهلی باشند و دوست انسان و چه وحشی باشند و تهدیدی برای آن‌ها، در هر دو صورت بر روی فرش نقش بسته‌اند. پرندگان نیز از این قاعده مستثنا نبوده و جایگاه ویژه‌ای در فرش ایرانی دارند. گوسفند، پلنگ، شغال، لک‌لک، بلبل، بوقلمون، سگ، پرستو و… تنها چند مثال از تنوع بی‌نظیر حیوانات و مرغان بر روی فرش‌های دستبافت هست. در کنار نقش کامل بدن حیوان در بسیاری از موارد تنها می‌توان بخشی از بدن آن‌ها به ویژه تصویر شاخ‌هایشان را دید. شاخ آهو و گوزن یکی از تصاویر پرتکرار است که تبدیل به نقشی زینتی شده است. در ادامه تعدادی از نقوش حیوانی پرتکرار معرفی خواهند شد.
شیر
نخستین حیوانی که باید به آن اشاره کرد، چیزی نیست جز شیر!. برای سال‌هاست که شیر نماد ایران و بخشی از هویت ایرانی است. این موجود که نمادی از قدرت و اقتدار است بار‌ها بر روی انواع دستبافت‌ها از گبه‌های عشایری تا فرش‌های ابریشمی کاشان تکرار شده است.
سیمرغ
سیمرغ نام پرنده‌ای اسطوره‌ای در شاهنامه کتاب شعر فردوسی است. به باور ایرانیان، این پرنده بر روی قله کوه‌های البرز ایران زیست می‌کند. تصور ادبیات و اسطوره ایران بدون این پرنده امید بخش تقریبا غیر ممکن است. استفاده از نقش سیمرغ بیشتر در بافت تابلو فرش‌های دستبافت رایج است.
اما تنها سیمرغ نیست که در فرش‌های ایرانی لانه کرده است. پرندگان مختلف که نشان از آزادگی و رهایی دارند سال‌ها است که بر روی نقش و نگارهای اسلیمی و ختایی فرش دستبافت خوش نشسته‌اند. در مقاله‌ای به صورت اختصاصی نقش پرندگان بر روی فرش‌های بختیاری بررسی شده که در صورت تمایل از طریق لینک زیر می‌توانید از خواندن آن بهره ببرید.
لینک به مقاله: بررسی نقش پرنده بر فرش‌های زیبای بختیاری
ماهی
ماهی به عنوان نمادی از زندگی و باروری همواره نقش مهمی در فرهنگ و سپس هنرهای مختلف ایران از جمله فرش‌بافی داشته است، تا اندازه‌ای که نام یکی از معروفترین نقشه‌های موجود در بازار ایران نیز هست. فرش ماهی هرچند نقش ماهی ندارد اما طرح کلی آن الهام گرفته از این موجود است.
گاو، گوسفند، بز
از دیرباز دامپروری شغل اصلی ایرانیان بوده است؛ به همین دلیل حیواناتی چون گاو، گوسفند، بز، قوچ و… نقش مهمی را در تامین نیازهای آن‌ها ایفا می‌کند. عشایران نه تنها از آن‌ها کسب درآمد می‌کنند بلکه غذایشان و حتی چادر محل زندگی و لباس و زیراندازشان نیز از همین حیوانات و پرندگان تامین می‌شود. به همین دلیل پر اهمیت، همواره در هر فرش عشایری می‌توان ردپای یکی از این موجودات چهارپا و یا پرندگانی چون مرغ و بوقلمون و… را مشاهده کرد.
باید این نکته را به خاطر داشت که حیوانات در بسیاری از مراسم‌های آیینی و مذهبی نقش داشته و به واسطه به تصویر درآمدن این مراسم‌ها بر روی فرش، ما شاهده حیوانات و پرندگان مختلف نیز هستیم. در کنار این موضوع برخی از حیوانات یا پرندگان نقش توتم را برای اقوام یا قبلیه‌ای بازی می‌کند (همانند پرنده عقاب برای کردها)، بنابراین طبیعی است که شاهد تکرار این نقش در اشیاء محل زندگی آن‌ها باشیم.
قالی شکاری
همان‌طور که از نام این فرش پیداست، متن یا زمینه آن تصویری از یک شکارگاه را به نمایش می‌گذارد که بی تردید بدون حضور حیوانات مختلف تکمیل نخواهد بود. نمایش این موضع بر روی فرش، بی‌شک تاثیر گرفته از نقاشی‌های مینیاتوری با موضوع شکارگاه است. تاریخ رواج این مینیاتورها مربوط به قرن 16، مصادف با دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی می‌باشد. در این دوران بود که قالی‌های شکارگاه با نقش حیوانات شکاری مختلف چون: آهو، بز، گورخر، قوچ و سواران تیروکمان به دست، به اوج زیبایی خود رسید و در بازار های اروپا نیز طرفداران بسیاری پیدا کرد. یکی از معروفترین فرش دستبافت شکارگاه که در ایران بافته شده، هم اکنون در موزه هنر کشور اتریش قرار دارد. روایات مختلفی نقل شده که این فرش را متعلق به امپراتور اتریش می‌داند.
حیوانات خیالی در فرش ایرانی
همیشه فرش‌ها خانه‌ی حیوانات واقعی نیستند. موارد بسیاری در صنعت فرش دستبافت ایران وجود دارد که حیوانات از شکل واقعی خود خارج شده و یا از موجودات افسانه‌ای همانند دیو و اژدها در طراحی فرش استفاده شده است. هرچند دیوها در فرهنگ، اسطوره و ادبیات ما نقش پررنگی دارند (مثال: دیو سپید در شاهنامه فردوسی)، اما حضور اژدها در قالی ایرانی، نشان از تاثیرپذیری طراحان و بافندگان از فرهنگ آسیای شرق به ویژه کشور چین دارد. اژدها که در این کشور نماد خوش‌شانسی است، در هرجایی ردی از خود برجای می‌گذارد که یکی از آن‌ها فرش است. ایرانیان نیز با الهام از آن‌ها این طرح را مورد استفاده قرار داده‌اند. اگر تا به حال نمی‌دانستید که چین نیز فرش دستبافت دارد! پیشنهاد می‌کنیم این مقاله از مجله فرش بوم را نیز مطالعه کنید.
لینک به مقاله: آشنایی با فرش‌های دستباف چینی
سخن پایانی
در این مقاله با یکی از پرتکرارترین نقوش مورد استفاده در فرش‌های ایرانی، یعنی نقش حیوانات و پرندگان آشنا شدید. سابقه استفاده از این نقش به سال‌های دور حتی به زمان بافت قدیمی‌ترین فرش پیدا شده در جهان، یعنی پازیریک باز می‌گردد.
تصویر فرش پازیریک با نقش مردانی سوار بر اسب و گوزن‌ها
حیوانات، دیگر بخشی از هویت فرش دستبافت ایرانی هستند؛ چراکه با گذشت سال‌ها نه تنها که نقششان کمرنگ نشده است،^ بلکه همچنان تعداد زیادی از افراد علاقه‌مند به خرید فرش‌هایی با طرح‌های مملو از نقش پرندگان و حیوانات هستند. فرش شکارگاه به عنوان معروفترین نقشه‌های حیوانی در فرش‌های دستباف ایران، یکی از پرفروش‌تری فرش‌های بازار آنلاین فرش بوم نیز هست. برای مشاهده با کیفیت‌ترین نوع آن‌ها تنها کافی است که کلمه فرش شکارگاه در وبسایت ما جست‌وجو کنید.
نوشته: مریم مصطفوی
