تاریخچه فرش شکارگاه

قصه‌ی شکارگاه
احتمالا قصه‌ی شکار اولین قصه‌‌ی پر شور و هیجانی بود که انسان، شب هنگام در حالی که‌ دور آتش نشسته و پوست آهویی زیر پا انداخته بود برای فرزندانش بازگو می‌کرد…
سنت دیرینه شکار روزگاری به اندازه‌ای برای انسان‌ها اهمیت داشت که نقش و طرحش همه جا دیده می‌شد و شرح روایتش در ادبیات جاری بود. از قصه و نقاشی‌های شکار انسان‌ غار نشین که بگذریم به نقش شجاعت شاهان بزرگ تاریخ می‌رسیم که در دل صخره‌ها و کوه‌های مقدس روایت شکار خودشان را حجاری می‌کردند. از نقش‌ برجسته‌ی کاخ‌های تخت جمشید گرفته تا طاق بستان کرمانشاه و حمام فین کاشان! از نقش شکار گورِ بهرام گور تا دیدار عاشقانه خسرو و شیرین در شکارگاه که گل مجلس کاشی کاری‌های‌ خانه‌های شیراز است. همه‌ی این‌ها نشان از اهمیت نقش شکار و شکارگاه برای هنرمندان و مردم داشت.
سالیان سال است که صحنه‌ی شکار و شکارگاه تبدیل به یکی از مهم‌ترین و پرتکرارترین طرح و نقش مورد استفاده در هنر‌های تجسمی ایران شده است که طرح‌های قالی نیز از این قاعده مستثنی نیست. انگشتان دست انسان‌هایی که روزی در دیواره غارها نقش شکار می‌کشیدند سال‌ها بعد با همان انگشتان بر تار و پود فرش نقشِ شکار گره می‌زدند.

شاهان هنر دوست
فرش دستباف به عنوان کهن‌ترین صنایع دستی ایران دست کم از 2500 سال پیش توسط هنرمندان در دوره‌های مختلف تاریخی بافته می‌شد؛ اما دوران صفویان یعنی حدود 520 سال پیش، دوره‌ی اوج شکوفایی هنر قالی بافی در ایران بود. این پیشرفت تا حدودی مدیون شاهان صفوی است که خود هنرمند و از حامیان هنر به شمار می‌آمدند. از طرفی در دوره شاه عباس صفوی با راه اندازی کارگاه‌های قالی بافی، این هنر گرانبها تبدیل به صنعتی پر سود شد و فرش به عنوان یک کالای تجاری به حساب می‌آمد بطوریکه شاهان، شاهزادگان و تاجران بنام سرزمین‌های مختلف فرش‌های فرآوانی را از بافندگان ایرانی خریدرای می‌کردند.
درکنار هم قرار گرفتن بافندگان و طراحان در کارگاه‌های قالی بافی صفوی باعث ایجاد خلاقیت و نوآوری در این هنر شد. منحنی شدن نقوش از جمله ابتکار‌های این دوره بود که تنوع فرآوانی در فرش‌ها به همراه داشت. به باور بسیاری از کارشناسان هنر و مورخان نخستین بار بازتاب نقش شکارگاه در قالی‌های ایرانی در همین دوره آغاز و به سرعت تبدیل به یکی از طرح‌های محبوب و رایج در آن زمان شد. علاقه‌مندی بسیار زیاد شاهان صفوی به شکار نیز می‌تواند یکی از دلایل ترغیب هنرمندان به خلق طرح شکارگاه باشد. این فرش‌های بیشتر اوقات به صورت قالیچه بافته می‌شد که بسیار مورد پسند مردمان غرب قرار گرفت. در طراحی فرش شکارگاه بیشتر از حیوانات چهارپا همانند شیر، گاو، غزال و… استفاده می‌شود که در فرهنگ ایرانی نمادین و گاها مقدس به شمار می‌آیند. فرش‌های دستباف دوران صفویان امروزه به عنوان شاهکارهای هنری در مهم‌ترین موزه‌های دنیا نگهداری می‌شوند.

نخستین فرش
باتوجه به شواهد تاریخی به دست آمده نخستین فرش دستباف با طرح شکارگاه توسط هنرمندی به نام غیاث الدین جامی در سال 929 هجری قمری با گره فارسی بافته شده است. این تاریخ به همراه شعری زیبا توسط بافنده در ترنج مرکزی قرار گرفته که محتوای شعر به شرح زیر است.

شد از سعی غیاث الدین جامی        بدین خوبی تمام این کار نامی

سنه 929

وقتی به این فرش خوب نگاه می‌کنید در زمینه‌ای به رنگ سرمه‌ای تیره تلفیقی زیبا از یک نقشه‌ی لچک و ترج خواهید دید که صحنه‌ی شکار پر جنب و جوشی را در برگرفته است. غیاث الدین جامی که طراح و نقاش مشهوری نیز بود در طراحی این فرش از تصاویر شکارچیان سواره و پیاده و حیواناتی نظیر اسب، شیر، گورخر، گوزن، خرس و… به صورت قرینه و با جزئیاتی بسیار دقیق و ستودنی استفاده کرده است. جزئیات دقیق تصاویر در کنار نقوش اسلیمی و گل‌های ختایی شاه عباس و لاله عباسی در حالی که پرنده‌ای پشت‌ آن‌ها پنهان و به صحنه شکار خیره گشته زیبایی فرش را دوچندان کرده است. نقش و طرحی نو، رنگ‌های طبیعی و زنده، ظرافت در بافندگی و… همه ویژگی‌هایی است که یک فرش را به اثر هنری تبدیل می‌کند؛ به راستی فرش نفیس شکارگاه غیاث الدین جامی تمام این ویژگی‌ها را در خود جای داده است.
سرنوشت تاریخی این فرش در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. اطلاعات دقیقی از محل بافت و صاحب اصلی این فرش در اختیار نبوده و مشخص نیست چه زمانی از کشور ایران خارج شده است. سال 1923 موزه پولدی پتزول (Poldi Pezzoli Museum) در ایتالیا برای نخستین بار از این فرش رونمایی کرد و تا به امروز این فرش نفیس به عنوان یکی از با ارزش‌ترین نمونه‌های فرش شکارگاه در جهان روشنی بخش این موزه شده است. علاوه بر فرش نام برده پنج تخته فرش بسیار نفیس دیگر با طرح شکارگاه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نیز وجود دارد.

برای مطالعه بیشتر:
کتاب شکار شاهان، اثری ارزشمند از دکتر سید طاهر صباحی نویسنده و پژوهشگر فرش دستباف ایرانی است که به معرفی قدیمی‌ترین قالی شکارگاه دوره صفوی یا همان قالی معروف غیاث الدین جامی پرداخته ‌است. به گفته دکتر صباحیان در این کتاب فرش شکارگاه صفوی بسیار مورد توجه ملکه ایتالیا قرار داشت و به دستور این شخص فرش در موزه میلان ترمیم و سپس در معرض نمایش گذاشته شد. کتاب همراه با تصاویری رنگی و زیبا به زبان انگلیس و ایتالیایی چاپ شده است. نسخه زبان فارسی این کتاب در سال 1401 توسط انتشارات خانه فرهنگ و هنر گویا منتشر شد. علاقه‌مندان به فرش شکارگاه می‌توانند اطلاعات سودمندی را از این کتاب به دست آورند.