آشنایی با نقش ماهی در میان فرش‌های دستباف ایرانی

اگر به نقش ماهی، عنوان نقشی برای تمام فصول را بدهیم، گزاف نگفته‌ایم. نقش ماهی در زمرۀ محبوب ترین نقوش فرش‌های دستباف است که هیچگاه قدیمی و تکراری نمی‌شود. زیرا اولاً به لحاظ دکوراتیو این نقش قابلیت این را دارد که فضا را وسیع‌تر نشان دهد. ثانیاً به لحاظ بازاری، بهترین بازار دست دوم را در بین همه فرشهای دستباف در اختیار دارد؛ البته بافت تبریز آن. ثالثاً اگر کسی بخواهد از یک نقشه در همه ابعاد از زرع و چارک گرفته تا بیست و چهار متری را داشته باشد، بهترین گزینه وی نقش ماهی است. اما نقش ماهی چه تاریخچه و خاستگاهی دارد؟ در ادامه قصد داریم به مهمترین نکات آن بپردازیم.

تاریخچه نقش ماهی

نقش ماهی یا هراتی یکی از نقش‌های مهم فرش است که در دوره تیموریان و در هرات رواج یافت. لازم به توضیح نیست که در آن زمان هرات بخشی از ایران بود. اصل نقش ماهی یا هراتی، دو ماهی است که گل بزرگ هشت پری را در آغوش گرفته‌اند. برخی از مفسران نقوش فرش، معتقدند که این نقش، با ایران باستان و آیین مهر مرتبط است. آن‌ها بر این باورند که این دو ماهی، نمادی از دو ماهی مینوی در کتاب اوستا هستند که مامور مراقبت از گل نیلوفر از آسیب اهریمن هستند.

توصیف نقشه ماهی

نقشه ماهی که معمولاً به صورت سرتاسری روی فرش بافته می شود، از تکرار نقش اصلی که همان ماهی است به وجود می‌آید. گاهی اوقات از تکرار ۴ نقش اصلی درهم، یک واگیره لوزی شکل حاصل می‌شود که به آن چرخ و فلک می‌گویند و از تکرار آن نقشه ماهی حاصل می شود. این نقشه گاهی لچک و ترنج هم دارد و گاهی نه. البته این واگیره لوزی شکل همیشه هم شکل نمی گیرد. یعنی گاهی شکل قرار گیری ماهی ها در کنار هم لوزی نیست. در شرق ایران و سمت شهر بیرجند و روستا‌ی مود در این منطقه، نقشه ماهی بدون واگیره لوزی بافته می‌شود، اما در غرب ایران مانند خوی، قریب به اتفاق نقشهای ماهی‌، ماهی درهم لوزی شکل هستند.

پراکندگی نقش ماهی

برخی شهر‌ها در بافتن فرش دستباف با نقش ماهی شهرت ویژه‌ای دارند. از جمله این شهر‌ها می‌توان به فراهان، اراک، بیجار، همدان، ساروق، زنجان، تبریز، خوی، بیرجند و روستا‌های آذربایجان، خراسان و کردستان اشاره کرد. برخی شهر‌ها هم نام متفاوتی برای این نقش انتخاب کرده‌اند. نام‌های دیگری نیز برای این نقش رونق دارد از قبیل: گلدار هراتی، هراتی شکسته، ریز ماهی، بوته ماهی و …

در ایران امروزی طرح ماهی ابتدا در بیرجند به دلیل نزدیکی به هرات رونق گرفت و سپس به دیگر مناطق ایران کوچ کرد. البته لازم به ذکر است که نقش ماهی در هر کدام از این شهر‌ها با دیگری متفاوت است که ریشه در فرهنگ آن شهر دارد. در حقیقت شرایط اقلیمی بافندگان هر منطقه باعث شده که هر فرش ماهی، در هر نقطه از ایران با دیگری متفاوت باشد. در حال حاضر قطب تولید فرشهای نقشه ماهی شهر خوی در آذربایجان غربی است.