فرش دستباف یکی از قدیمی‌ترین دستاوردهای انسان خلاق است و بیش از سه هزار سال قدمت دارد. کشور ایران، مهد قالی‌های دستباف، به عنوان یکی از پراهمیت‌ترین تولیدکنندگان فرش دستباف در جهان شناخته میشود. برای آشنایی بیشتر با صنعت فرش دستباف، بهتر است با موادی که در این صنعت مورد استفاده بیشتری قرار می‌گیرند، آشنا شویم. در این مقاله، تلاش کرده‌ایم پرکاربردترین مواد این صنعت را بررسی کنیم. بنابراین تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
پشم
پشم الیافی است که روی بدن گوسفندان روییده میشود و در رنگ‌های سفید، کرم، سیاه، قهوه‌ای و خاکستری به صورت خودرنگ و طبیعی موجود است.
پشم یکی از مهم‌ترین مواد مورد استفاده در صنعت فرش‌های دستباف ایرانی است و معمولاً از گوسفندهای ایرانی به‌دست می‌آید که در نواحی مختلفی پرورش می‌یابند. به عنوان مثال، پشم لطیف سفید از اطراف سلماس به دست می‌آید و مناطق اطراف کرمانشاه و استان خراسان پشم‌های رنگی را تامین می‌کنند.
در گذشته، پشم مصرفی فرش‌های دستباف، با دقت بیشتری انتخاب می‌شد و پشم‌های پشت گوسفند، شکم گوسفند و پاهایش جدا از هم نگه داشته می‌شد، اما امروزه همه‌ی این پشم‌ها با هم مخلوط و رشته میشوند.
در گذشته، استفاده از ترکیب پشم شتر با گوسفند نیز در بافت قالی‌های دستبافت ایرانی رایج بود. بسیاری از عشایر ایرانی، هرگاه در فرش‌های خود به رنگ قهوه‌ای نیاز داشته باشند، از پشم شتر استفاده می‌کنند.
پرز (کرک)
الیاف نازک‌تر از پشم را کرک می‌نامند که هنگام شانه کردن بدن حیوانات بین دندانه‌های شانه گیر می‌کنند. امروزه از موی بز که به آن پرز یا کرک گفته میشود، به ندرت در بافت قالی‌های دستباف استفاده میشود، اما در فرش‌های قدیمی و عمدتاً در فرش‌های قاهره‌ای، می‌توان استفاده از موی بز را مشاهده کرد. کرک در فرش به آسانی قابل تشخیص است، زیرا بسیار نرم و لطیف است و پرز کوتاهی دارد.
ابریشم
ابریشم یک الیاف طبیعی است که از پیله کرم ابریشم استخراج میشود و ماده اصلی تشکیل دهنده آن، پروتئین است. از ابریشم نیز گهگاهی در بافت فرش می‌توان استفاده کرد. کاربرد ابریشم بیشتر در فرش‌های بیسار ریزبافت همانند دستبافت‌های طرح لهستانی است. در فرش‌های مرغوب، از ابریشم به‌عنوان پود استفاده میشود، زیرا به علت ظرافتی که دارد، امکان چیدن و پرداخت کردن پرزها به صورت کوتاه را فراهم می‌کند. علاوه بر آن، فرشی که بر شالوده ابریشم بافته شده باشد، روی زمین صاف‌تر و هموارتر قرار می‌گیرد.
پنبه
رشته‌ها یا الیاف پنبه از دانه‌های بوته پنبه رشد می‌کنند. تار و پود اغلب فرش‌های دستبافت ایرانی از جنس پنبه است. یکی از امتیازات پنبه نسبت به پشم این است که اگر در معرض آفت بید قرار گیرد، آسیب زیادی نمی‌بیند. علاوه بر آن، از آنجا که پنبه خاصیت کششی کمتری در مقایسه با الیاف پشمی دارد، از استحکام بالایی برخوردار است و به‌راحتی پاره نمی‌شود.
رنگرزی قالی‌های ایرانی
از آنجایی که سابقه‌ی بافت قالی و گلیم در ایران به سال‌های بسیار دوری برمی‌گردد، رنگرزی نیز در ایران پیشینه‌ای بسیار قدیمی دارد. برای رنگ کردن پشم، کرک، پنبه و ابریشم از تکنیک‌های رنگرزی مختلفی استفاده میشود. زمان رنگرزی نیز بسته به طبیعی یا مصنوعی بودن الیاف فرق می‌کند. در ادامه، با برخی از موادی که در رنگرزی قالی‌های ایرانی مورداستفاده قرار می‌گیرند، آشنا می‌شویم.
نیل
از نیل، تمام طیف‌های رنگ آبی به‌دست آورده میشود. نیل قبلاً در ایران کشت می‌شد، اما رنگرزان ایرانی به تدریج به نیل وارداتی پناه بردند که عمدتاً از بنگال وارد می‌شد.
در تمام رنگرزی‌هایی که با نیل انجام میشود، کیفیت پشم بسیار مهم است، زیرا محلول نیل زود جذب نمی‌شود. علاوه بر این، کیفیت آب و عمر گیاه نیلی که در رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز مهم است چون اگر گیاه نیل تا به حد کمال رشد نکند، کیفیت رنگ مطبوع و موردنظر حاصل نمی‌شود.
روناس
قرن‌هاست که ایرانیان برای به‌دست آوردن رنگ قرمز از گیاه روناس استفاده می‌کنند. از روناس همه طیف‌های رنگ سرخ، از صورتی بسیار کمرنگ گرفته تا یاقوتی بسیار سیر به‌دست می‌آید. رنگ حاصل به نسبت مقدار ریشه آسیاب شده گیاه روناس به وزن پشم و عمر ریشه این گیاه بستگی دارد. از ریشه خوب هفت ساله گیاه روناس، رنگ سرخابی حاصل شده ولی از ریشه سه ساله آن رنگ قرمز آجری به دست می‌آید.
اسپرک
ایرانیان برای به دست آوردن رنگ زرد، در پوست انار ماده رنگی ارزان، زیبا و بسیار با دوامی یافته‌اند. این ماده در پشم سفید، رنگ زرد سرد و متمایل به سبزی را به دست می‌دهد. رنگرزان با افزودن ماده اسپرک، رنگ زردی را ایجاد می‌کنند که به نارنجی می‌زند. پوست انار همراه با روناس، طیفی از رنگ را می‌سازد که از طیف قرمز رنگ متمایل به قهوه‌ای گرفته تا خرمایی رنگ، متغیر است. با افزودن پوست میوه بلوط به این ماده، طیف رنگ‌های قهوه‌ای حاصل میشود. رنگ زرد دیگری هم در فرش‌های دستبافت ایرانی به چشم می‌خورد که ته رنگ زرد متمایل به سبز دارد و از برگ مو به دست می‌آید.
قرمزدانه یا پودر کارمن
در ساخت بعضی از رنگ‌ها مانند رنگ قرمز، از گونه‌ای از حشرات به نام قرمزدانه استفاده میشود. قرمزدانه، ماده رنگزای طبیعی است که منشاء جانوری دارد و در رنگرزی فرش یا صنایع غذایی کاربرد دارد. حشره قرمزدانه، در مناطق حاره‌ای هندوستان بر روی میوه‌های گوشتی و شیرین می‌نشیند. از بدن این حشره بیشتر لاک به‌دست می‌آید که در ایران به رنگ لاکی معروف است. ریشه کلمه قرمز نیز از همین جاست. در سانسکریت به رنگی که از این حشره به دست می‌آید «کرمی-جا» (به دست آمده از کرم) می‌گفتند و کرمی-جا در عربی به «قرمز» تبدیل شد.
رنگ‌های ترکیبی
طیف‌های رنگ بنفش که به‌ندرت در فرش‌های ایرانی دیده میشوند، از ترکیب نیل با روناس ساخته میشود. برای به دست آوردن رنگ بنفش مایل به قهوه‌ای از گیاه سماق هم استفاده میشود. برای رنگ‌های مشکی و قهوه‌ای تیره از پشم طبیعی به همین رنگ‌ها استفاده میشود.
حرف آخر
امروزه در ایران، فرش‌های دستباف عاری از رنگ‌های مصنوعی را درست به همان روشی که سیصد یا چهارصد سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفت، با همان وسایل ابتدایی و بدون استفاده از هیچ یک از فنون غربی، آماده می‌کنند. امروزه نیز گوسفند را قبل از پشم‌چینی در جوی آب می‌شویند و پشم آن را با ابزارهای قدیمی مانند قیچی می‌چینند. سپس، پشم چیده شده را برای تمیز کردن نم می‌زنند و زیر پا لگد می‌کنند تا گرد و غبار آن خارج شود. مرحله دوم شست و شو، پیش از ریسیدن نهایی پشم انجام میشود.
اگر در رنگرزی پشم‌ها از رنگ‌های گیاهی استفاده شود، فرآیندهای رنگرزی درست مشابه قبل است. همینطور در گره‌زنی نیز نسبت به گذشته، تغییری ایجاد نشده‌است. زیرا بافنده فرش‌های دستباف امروزی نیز مانند گذشته تنها به صورت دستی و بدون کمک گرفتن از دستگاه‌ها اقدام به بافت فرش می‌کند. در واقع، ارزش فرش دستباف ایرانی به میزان زمان و زحمتی بستگی دارد که صرف تهیه کردن مراحل مختلف آن شده‌است. علاوه بر آن، فرش‌های دستبافت، آثار هنری هستند که دوام بالایی دارند و با گذشت زمان، به ارزش آن‌ها افزوده میشود. بنابراین، اگر قصد خرید فرش را دارید، خرید فرش دستباف را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
