ناظم یا یک سر ناظم، نامی متفاوت و تا حدوی خاص است که بر روی گونهای از فرشهای دستبافت ایرانی نهادهاند. وقتی به جستوجوی علت این نام گذاری و وجه تسمیه آن رفتیم، با دو روایت جالب مواجه شدیم که به نظر میرسد میتواند برا علاقهمندان به فرشهای دستباف جالب باشد؛ از همین روی، در این قسمت از مجله فرش بوم نخست این دو روایت را بازگو کرده و سپس به بیان ویژگیهای این فرش زیبا و با اصالت خواهیم پرداخت.
روایت اول
بنا به روایت اول در سال 1260 هجری قمری، دختری هنرمند از خاندان و طایفه مشهور کشکولی نخستین فرش ناظم را بافته است. این دختر که نگار نام داشته و از نسل پنجم محمد کشکولی بوده، بسیار هنرمند و البته باسواد بوده که در آن دوران بسیار حائز اهمیت است. گفته میشود اواین فرش را با الهام گرفتن از سردر ورودی یکی از باغهای شهر شیراز بافته است. این روایت نسبت به روایت دوم از نظر تاریخ بیان، جدیدتر است.
روایت دوم
در گذشتههای دور زمان سلطنت قاجارها، دولت مردی خوش نام به اسم ناظم الملک نامی، از تهران برای انجام ماموریتی به ایالت فارس آمد. او در شهر شیراز منزلی بسیار زیبا و اشرافی در میان باغی سر سبز داشت که توجه هر کسی را به خود جلب میکرد. یکی از زیباترین بخشهای این سکونتگاه، سردر ورودی آن بود که با نقش و نگارهای خود همچون نگین انگشتری این خانه بود. طبق روایاتی که در کتاب سیروس پرهام نیز به آن اشاره شده است، شخصی به نام جهانه بیبی یکی از افراد بود که توجهاش به این سردر بزرگ و باشکوه جلب شد و با الهام گرفتن از نقوش آن فرشی را میبافد که بعدها به نام فرش ناظم شهرت مییابد.
تاریخچه فرش ناظم
کارشناسان سابقه بافت این فرش را حدود 300 سال تخمین میزنند که برای یک قالی زمان نسبتا طولانی محسوب میشود. این طرح کهن یکی از برجستهترین بافتههای ایلی است که در میان عشایر و به خصوص طایفه کشکولی بافت آن رواج داشته و همچنان نیز دارد. در حال حاضر فرشهای ناظم کشکولی را به دو گروه جدید و قدیم تقسیم میکنند. ناظم جدید آن دسته از فرشهایی هستند که از ده سال پیش بافته شده و ناظم قدیم به فرشهایی گفته میشود که سابقهای بیش از 50 سال داشته باشند. امروزه بیشتر فرشهای ناظم قدیم زینت بخش موزههای هنری هستند.
تصویری از زنان طایفه کشکولی در حال ریسندگی پشم برای بافت فرش
محل بافت فرش ناظم
در بخش قبلی گفته شد که فرشهای ناظم یک بافت عشایری است؛ پس احتمالا حدس میزنید که توسط عشایران در ییلاقات و قشلاقهای مختلف سرزمینمان بافته میشوند؛ حدس شما درست است اما بسیاری از این فرشها در کانونهای اسکان عشایر بافته شدهاند! اما این کانونها کجا هستند؟
حدود 20 سال است که در طرحی از سوی دولت به منظور رفاه حال عشایرف مناطقی شبه روستا برای اسکان موقت یا دائم عشایر به وجود آمد. بیشتر این مناظق در استانهایی واقع شده است که عشایر بیشتری داشتند. کانون اسکان گل افشان و چشمه رحمان در استان اصفهان دو تا از مهمترین مناطق اسکانی هستند که به لحاظ بافت فرشهای ناظم یا یک سر ناظم برای ما اهمیت فراوان دارد. البته باید بدانید که خاستگاه اولیه این فرش استان فارس بوده که همچنان بافت این سبک در مناطق قشقایی آن رواج دارد.
ساختار نقشه ناظم
هرچند نقشههای مختلفی برای فرشهای ناظم وجود دارند اما میتوان گفت که همه آنها دارای 4 عنصر اصلی و تکرار ش.نده هستند که با دیدنشان میتوان تشخیص داد که با یک فرش ناظم طرف هستیم. این 4 عنصر به شرح زیر هستند:
1 بدنه فرش
2 گلدان مرکزی و گلهای افشان آن
3 نیم سروها
4 گلهای هشتپر
بسیاری این طرح را با نقوش گلدانی، حاج خانمی و یا محرابی اشتباه گرفته و یا یکی میدانند؛ اما باید بدانید ساختار این فرش، درگاهی را به تصویر میکشد که در کنار این در ورودی دو درخت سرو قرار گرفته و شما را به درون باغی زیبا، پر از گل و شکوفه دعوت میکند. با توجه به طاقدار بودن خانههای ایرانی در گذشته میتوان مطمئن شد که شکل کالبد اصلی این فرش ربطی به محراب مساجد نداشته و این طرحی مستقل است.
ویژگی فرش ناظم قدیم
در فرشهای طرح ناظم قدیم که از 300 تا 50 سال پیش، یعنی زمانی که زندگی عشایری رونق داشت، بافته میشدند اندازه قالیها به نسبت بسیار بزرگ بود تا حدی که آنها را جزو فرشهای بزرگ پارچه به شمار میآورند. نقشهها شلوغ و رنگهای به کار رفته در آنها بیشتر اوقات گرم و قرمز بودند. ساختار کلی این فرش، فضایی طاق مانند را تداعی میکند که خود میتواند نشان از صحت روایتهای علت نامگذاری این فرش باشد که در ابتدای مقاله به آن اشاره کردیم.
ویژگی فرش ناظم جدید
مهمترین ویژگی ناظمهای جدید، کوچکتر شدن ابعادشان نسبت به بافتههای قبل از خود هست. این تغییر ابعاد باعث تفاوت طراحی کالبد اصلی نیز شده است. کوچکتر شدن و کشیدهتر شدن فرش، حالت طاق را از بین برده و بیشتر شکل یک قارچ را برای ما تداعی میکند. به دلیل فضای کمتر نقشه دیگر شلوغی گذشته را نداشته و درخت پر شکوفه نیز اینبار کوچکتر در مرکز فرش قرار میگیرد. گلهای درخت برخلاف گذشته دیگر ریز نبوده و جای خود را به گلهای درشت با طراحی نوین دادهاند. در فرشهای جدید دیگر تنهها از رنگ قرمز برای بافت زمینه استفاده نمیشود، بلکه رنگهای چون کرم، لیمویی، عنابی و زرد طلایی نیز مورد استفاده قرار میگیرند. به صورت کلی میتوان گفت رنگهای سرد نیز در فرشهای جدید حرفی برای گفتن دارند.
سخن آخر
قالیهای ناظم نخست تنها توسط طایفه کشکولی بافته میشد. هرچند هنوز بهترین نمونه آن را باید از میان بافتههای کشکولی یافت، اما امروزه شاهد بافت این طرح پرطرفدار در سراسر ایران هستیم. این فرش زیبا نه تنها بخشی از هویت فرش دستبافت ایران است بلکه برای همیشه شاخصهای برای شناخت کیفیت و هنر بافتههای مناطق عشایری است. فرش بوم بازار آنلاین خرید انواع فرشهای دستبافت، مفتخر است که همواره تعداد زیاد از حجرههای خود را به خرید و فروش فرشهای عشایری اختصاص داده است. اگر شما نیز از طرفداران این گونه فرش هستید، پس فرش بوم را فراموش نکنید!.
نوشته: مریم مصطفوی
