هریک از فرشهای مناطق مختلف ایران میتوانند در پس نقوش خود حامل پیام، مفهوم و یا نمادی باشند که کشف آن بر فهم اصالت و اثبات ارزشهای تاریخی، فرهنگی و آیینی نقوش فرش ایران تأکید خواهد کرد. فرشهای استان مرکزی از جمله فرشهای مشهور ایران هستند و یکی از فرشهای اصیل این استان، فرش «ترنج خورشیدی فراهان» است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش ترنج خورشیدی فراهان و واکاوی نمادهای خورشیدی در این قالی و کشف ارتباط مفهومی آن با تقدس خورشید در باور و فرهنگ ایرانی بپردازیم.
جهت بازدید از بیش از هزار فرش در بزرگترین بازار فرش دستباف، اینجا کلیک نمایید
|
نقش خورشید در فرشهای ایرانی
در مناطق مختلف ایران نمادهای خورشیدی در فرشهای مختلف نقش بستهاند و بسیاری از آنها دارای نقش ترنج مرکزی است که گاهی چون شمسه به خورشید شباهت دارند اما هیچکدام به طور ویژه با نام ترنج خورشیدی معروف نشدهاند و فرش ترنج خورشیدی فراهان فرش ویژهای است که فراتر از مرزهای ایران نیز به عنوان ترنج خورشیدی فراهان معروف است و در بسیاری از منابع مکتوب تصویر آن با همین نام به چشم میخورد. یکی از نمونههای قدیمی آن در مورد فرش ایران وجود دارد که شناسنامه آن توسط «سیاوش آزادی» تنظیم شده است و در این شناسنامه به ساختار یک ترنج مرکزی و دو نیم ترنج در بالا و پایین فرش که نشان از جایگاه سهگانه خورشید در آسمان است، تأکید داشته است. نمونههای مختلف این فرش که معمولا ً کوچک و در حدود ذرع و نیم هستند، قدمتی ابعاد نسبتاً حدود 100 تا 200 سال دارند اما نمیتوان چنین پنداشت که این طرح به یکباره متولد شده است و قدمت آن را به قدمت نمونههای یافته شده تقلیل داد و این احتمال وجود دارد که این طرح مانند دیگر طرحهای معروف فرش ایران ریشه در گذشتهای دور داشته و به تدریج شکل گرفته است و سیر تحولی داشته که از آن اطلاعاتی در دسترس نیست و تنها نمونههای باقیمانده یا تصاویر آن برای بررسی بیشتر در دسترس است.
فرشهای ترنج خورشیدی فراهان
فرشهای ترنج خورشیدی فراهان را میتوان در سه دسته اصلی، گلداندار و واگیرهای طبقهبندی کرد. در ادامه به معرفی هر یک از این سه دسته خواهیم پرداخت.
دسته اول: اصلی
متداولترین طرحی که به نام خورشیدی در فراهان معروف است نمونهای است که از لحاظ ساختاری، حاشیه آن عریضتر از حد معمول است و یک ترنج بزرگ مرکزی و دو نیم ترنج با یک قاب دندانهای در دو طرف بالا و پایین قالی و چسبیده به حاشیه وجود دارد و همینطور گلهای سهشاخهای که در چهارگوشه متن قالی بهطور افقی از حاشیه روییدهاند. رنگ زمینه کرم روشن و حاشیه رنگ گلهای سهشاخه و دو نیم ساقه سرمهای است و معمولاً رنگ گلهای سه شاخه و دو نیم ساقه دندانهداری که به نیم سرو میمانند در دو طرف زمینه به حاشیه مانند دو نیمستون چسبیدهاند، تکرنگ بوده و اغلب همرنگ با قاب دندانهدار ترنج و گلهای سهشاخه و گل خورشیدی هندسی در چهار کنج حاشیه قرار گرفتهاند که یک نوع رنگ قرمز-نارنجی شاخص است. واگیرهای که در حاشیه تکرار شده و گلهای قرمزرنگ هندسی و چند بازوی بزرگ در چهار گوشه حاشیه از ویژگیهای منحصربهفرد این نوع طرح قالی است.
دسته دوم: گلداندار
در این دسته قالیها ترنج تقریباً به همان سبک و سیاق نمونههای اصلی است؛ جز آن که قاب دندانهدار تکرنگ آن به دندانههایی بسیار ظریف تقلیل یافته اما نقوش داخل ترنج به همان شیوه دسته اول است و دو نیم ترنج بالا و پایین قالی به فرم مثلثی کوه مانند پلکانی است که با تکرار گلهای گرد کوچک رنگارنگ در ردیفهای موازی مورب به مانند نقش محرمات تزئین شده است. متن قالی مانند قالیهای کف ساده در اغلب نمونهها خالی از نقش است و تنها گلدانهایی که دو دسته خمیده در طرفین دارد و فرم کلی گل آن بیشتر به سرو شبیه است در ردیفهایی سهگانه در بالا و پایین قالی خودنمایی میکنند بهطوری که گلدان وسط نقش سر ترنج را هم ایفا میکند. در دورتادور حاشیه در متن، یک زنجیره بته هندسی و همرنگ تکرار شده و ما را به یاد فرشهای منطقه فارس میاندازد. در نقشپردازی حاشیه بزرگ در اکثر نمونههای گلداندار، تکرار همان گلدانهای متن، جلوهگر شده است، بهطوریکه در حاشیه طرفین هم این گلدانها عمودی آمدهاند و در حاشیه باریک اغلب تکرار بتههای هندسی به چشم میخورد.
دسته سوم: واگیرهای
در این نمونهها، واگیرهایی که غالباً در حاشیه فرش دستهی اصلی ترنج خورشیدی فراهان تکرار میشود به همراه گلهای هندسی خورشیدی قرمز رنگ در چهار گوشه حاشیه، بهعنوان یک واگیره تکرار شونده در متن قالی بهکار میرود. از نمونه قالیهای تصویری که در آن نقش خورشید خانم به دفعات قابلمشاهده است نگارهای موسوم به هوشنگ شاهی است. نقش مورد بحث در این گروه به طور معمول بر فراز تخت سلطنت و پشت پادشاه به شکل نیمه کامل و یا کامل قرارگرفته است. از این رو حضور خورشید آن هم به شکل تلفیقی و قرارگیری آن بر تخت سلطنت ریشه در تفکر پیش و پس از اسلام این سرزمین دارد که پادشاه نماینده اهورامزدا و یا ایزد پاک بر روی زمین است و فرمانروایی پادشاه توسط او حمایت میشود، از این رو تصویرسازی این نقش که نهتنها در قالی بلکه در سایر هنرهای تصویری ایرانی بهکار رفته است، تقدس شاه بر روی زمین و تحت حمایت بودن او توسط نیروی واحد را نشان میدهد که بدینصورت تجلی یافته است. به این ترتیب میتوان گفت کاربست واگیره معروف ترنج خورشیدی فراهان با حضور چهار گل خورشیدی هندسی سرخرنگ در چهار گوشه این قالی، آگاهانه و در تأکید یا در پیروی از مفاهیم اساطیری شاه و نیروهای مافوق طبیعی ایشان و دارای کارکردی نمادین بوده است.
نتیجهگیری
در شناخت بهتر قالیهای مختلف ایران که معمولاً دارای نقوش نمادین هستند، میتوان علاوه بر شناسایی بصری این نمادها به بستر پیدایش و پیشینه آنها در طول تاریخ پرداخت. از جمله این نقوش نمادین، نقوش خورشیدی است که در بسیاری از قالیهای مناطق مختلف ایران به چشم میخورند و میتوانند حکایت از آیینهای کهن ایران و جایگاه مورد ستایش خورشید در آن مناطق داشته باشند. یکی از این مناطق فراهان است که آتشکده آن در اساس به نیایش ایزد خورشید مربوط بوده که تقدس خورشید در آیین و فرهنگ کهن این منطقه را نشان میدهد و این باور بر تقدس خورشید میتواند همچون باورهای کهن در دیگر مناطق ایران با تأثیر بر اندیشه و باورهای پیشین بافندگان بر فراهم کردن زمینه تجلی نمادهای خورشیدی در قالیهای مناطق مختلف ایران مرتبط باشد. در این میان، یکی از قالیهای معروف منطقه فراهان، قالی ترنج خورشیدی است که میتوان آنها را به سه دسته اصلی، واگیرهای و گلداندار تقسیم کرد. در هر سه دسته، نقوش مشترکی وجود دارند مانند گل درخت سهشاخه، خورشید خانم، ترنج مرکزی و دو نیم ترنج در بالا و پایین فرش به نماد جایگاه سهگانه خورشید و… که از نمادهای خورشیدی محسوب میشوند. بدین ترتیب قالی ترنج خورشیدی فراهان به اعتبار نگارههای خورشیدی موجود در انواع آن میتواند به تقدس خورشید در گذشته این سرزمین همچون دیگر مناطق ایران ارتباط داشته باشد.
سخن پایانی
در این مقاله، به معرفی نقش خورشید و انواع آن، و همچنین اهمیت آن در فرشهای فراهان پرداختیم. این اصالت در نقش، سبب شهرت و معروفیت جهانی فرشهای این منطقه شده است. «فرش بوم» مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف است که تنوع بینظیری از فرشهای اصیل و زیبای ایرانی، از جمله فرش فراهان را عرضه نموده است و شما میتوانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.