«باغ فرش» فرشی است جهانی و بهشتی، طرح باغی به عنوان تجلی بهشت، شکلی از آرامش مادی قابل تصور برای انسانها را مشخص میکند که در این قالیها، گلها و درختها و حیوانات و جویهای آب، همه تجلی لطف خدا هستند. از آنجا که سلیقه و زندگی ایرانیان با طبیعت و باغ عجین است، فرشهایی با طرح باغی نیز از زمانهای دور تاکنون تقریباً در تمامی مراکز فرشبافی ایران بافته میشوند. در این مقاله قصد داریم به معرفی این «باغ فرشهای» زیبا و منحصر به فرد بپردازیم.
تاریخچه بافت فرش باغی
گذشته از فرش پازیریک که با توجه به طرح آن، نوعی فرش باغی یا گلستان محسوب میشود، آرتور آپهام پوپ، هنرشناس مشهور معتقد است “تقریبا همه قالیهای ایرانی دوره صفوی به شکلی همراه شکوه، تنوع و اغلب به شیوهای زنده، مفهوم “باغ” را بیان میکنند… در بزرگترین قالیها مفهوم باغ کاملترین شکل تصویری خود را مییابد… قالی خسرو (بهار خسرو یا بهارستان) بهاری بود که گرفتار و زندانی شده بود و زیبایی باشکوه خود را به کاخ بخشیده بود.
فرش با طرح باغی، در دوره صفوی رواج خاصی داشته است، جالب آنکه از این دوران به عنوان دوران باشکوه هنر باغ سازی ایران (چهارباغ های اصفهان) نیز یاد می شود. قالیهای باغی از شهرت بسیاری برخوردارند و در موزههای گوناگون در سطح جهان مانند موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن، هنرهای زیبای وین، موزه پنسیلوانیا در آمریکا، موزه جایپور هند و موزه هنرهای تزیینی پاریس، موزه ملی و موزه فرش ایران در تهران و موزه آستان قدس رضوی در مشهد، نگهداری می شوند.
مربع دستباف قشقایی باغ ایرانی طلایی – جهت کسب اطلاعات بیشتر و خرید اینجا کلیک نمایید
کورت اردمان فرششناش مشهور آلمانی مینویسد در اوایل قرن شانزده بود که بافندگان ایرانی در همکاری با نقاشان توانستند به مهارتهایی دست یابند تا بتوانند فرشهای قابل قیاس با فرش بهار خسرو خلق نمایند، در بسیاری از فرشهای تبریز، قزوین و کاشان زمینه کار، تبدیل به باغ شد. در این فرشها درختان به گل نشسته و سروهایی انبوه که در پای آنها چشمهای میجوشد به تصویر کشیده شدهاند و پرندگان در لابلای شاخهها پناه گرفتهاند و حیوانات مختلف در زیر درختان به جست و جو مشغولند. پس از دوره صفویه، این طرح با تغییراتی در قرن 18 میلادی در شمال غربی و غرب ایران به ویژه در کردستان تداوم یافت.
آداب ورود به «باغ فرش» ایرانی
همانطور که وارد یک باغ واقعی میشویم، در خانه ایرانی نیز به همان شیوه روی فرش گام بر میداریم. با تکریم و احترام، مرسوم است که برای پای نهادن روی فرش کفشهای خود را در آوریم. برای ورود به باغ، باید از ورودی باغ گذر کرد. قدمها آهستهتر میشوند و گوشها به هوش؛ چرا که به یک باره از پس اولین قدم روی مخملی از پشم، هیاهوی دنیای بیرونی فرو مینشیند و این غوغا در نهایت با زمزمه رود و آواز پرندگان به کلی در هم میشکند. چشمها معطوف به باغ مرکزی میشود. در زندگی کنونی بر خلاف هیاهوی تغییر و رشد سریع و شکلگیری هویتهای چهل تکه، هنوز فرشهایی در خانههای گسترده میشود که باغهای بیمکان و زمان را درون منازل امروزی میآورد. البته واضح است که شرایط زندگی امروز، معانی عمیق و کهن اثری چون باغ فرش را درک نمیکنند؛ چون که آفرینش فرش به یک صنعت تجاری تبدیل شده، اما باز هم این الگوها و طرح و نقش باغ فرشها با طرح گلستان، خشتی، گل افشان، ترنج، شکارگاه و … با حفظ حاشیه باغهای محصور، هنوز و البته هر چند سطحی و ظاهری، هر روز و هر روز بافته میشود و در زندگی امروز (در قرن بیست و یکم) هر چند کمرنگتر از روزگاران گذشته هنوز حضور دارد.
«باغ فرش» ایرانی نمادی از بهشت
فرش ایرانی از سویی ارتباط تنگاتنگ و مستقیم با باغ ایرانی در فرهنگ کهن ایرانی دارد و از سوی دیگر ریشه واژه فرش آن را به واژه لاتین Fresh به معنی تازه شدن روح و روان پیوند میدهد که در زبان امروزی رایج است. به این دلیل و بر این اساس فرش ایرانی، ارتباط بین باغ ایرانی و بهداشت روان را واضح تر میکند. چون باغ و باغ فرش یقیناً بر یکدیگر تأثیر گذاشتهاند، زیرا آنها دو بیان شکلی متفاوت از مفهوم پردیس یا بهشت هستند.
انواع طرح باغ در فرش دستبافت ایران
طرح باغ به اشکال مختلف در فرش ایرانی تجلی یافته است؛ گاهی به صورت نامنظم مانند طرحهای افشان و شکارگاه، و گاهی نیز همچون چهار باغ معروف ایرانی، به صورت منظم و تقسیمبندی شده مانند طرحهای معروف به باغی و لچک و ترنج در فرش دستباف ایرانی. در ادامه به معرفی هر یک از این طرحها میپردازیم.
فرش با طرح گلستان
دارای چند (در حدود هفت) حاشیه گلدار و ازجمله حاشیه پهنی است، معمولاً پر گل، درختی یا گل و بلبل و متنی که شبکه آبیاری و چند استخر (آبگیر ) آن را به چند قسمت اساسی (چهار، شش، هشت و امثال آن) تقسیم کرده و هر قسمت خود دارای شش و گاه چهار قسمت است، بهطوری که تقسیمبندی با مضارب شش (یا دوازده یا بیست و چهار) در آن رعایت شده، حرکت آب در جویها با خطهای موجی و رنگ آبی نشان داده میشود. در جویها ماهی و پرنده وجود دارد. در این نوع فرشها نقشه باغ مینوی یا بهشتی بر روی فرش آمده است.
طرح خشتی یا قابقابی
در این طرح، زمینه اصلی فرش به صورت قابهای مربع، لوزی یا مستطیل شکل به هم پیوسته است که داخل هر قاب را نقشی از گل و بوته و درخت تزیینی آذین نموده است. این طرح میتواند خلاصه مستقیمی از نقشههای گلستان باشد چرا که باقی ماندن این نقشه به طور شایع در غرب ایران، که گهواره تمدن کهن ایرانی و سنت ویژهای در بافندگی است، عجب نیست، فرشهای خشتی قدیمی در چهارمحال و بختیاری به زیباترین شکل حکایت از آن دارد که یادگار نقشه گلستان است و همراه تغییر اعتقادات، کاملاً رنگ تزیینی و بومی گرفته است. طرح فرش خشتی یا قابقابی مشابهت بسیاری بانظام و ساختار هندسی باغ و به خصوص کرت بندیهای باغ دارد که با نظم معینی در هر کرت نوعی از درختان و گل کاشته میشود و این موضوع در فرشهای با طرح خشتی کاملاً قابل مشاهده است.
طرح ترنج و لچک ترنج
نقشه لچک و ترنج در فرش ایرانی از نقشه گلستان به وجود آمده است؛ زیرا در این طرح به جای نشان دادن تمام باغ که تقریباً رسم جزئیات آن غیر ممکن بود، گوشه یا قطعهای از آن را با یک جوی آب و سه، چهار یا پنج آبگیر نشان دادند. جالب است که جوی رابط این ترنجها را هم در ایران گلوگاه یا بغاز میگویند که معمولاً برای راه آب به کار میرود.
طرح گل افشان
در این طرح، نقوش گلهای مختلف مانند شاه عباسی، ختایی، غنچه و اسلیمیها جدا از هم و به صورت پراکنده و بدون پیوستگی در فواصل مساوی از هم و گاه قرینه قرار میگیرند و به نظر میرسد که بر متن قالی افشانده شدهاند.
طرح شکارگاه
این طرح فرش و قالی ایرانی با طرح شکارگاه است و به نمایش گل و گیاه و حیوانات و حالات شکار آنها میپردازد. مراسم شکار از دیرباز در سرزمین ایران رایج بود، در دوره حکمفرمایی هخامنشیان در اطراف تخت جمشید، شکار شیر صورت میگرفت، انواع حیوانات در حالت رویارویی یا گرفت و گیر در حجاریهای پاسارگاد و پرسپولیس، جامهای سیمین و منسوجات و همه مظاهر زندگی ایرانی دیده میشود.
سخن پایانی
در این مقاله به معرفی انواع طرح باغ در فرش دستباف ایرانی یا به عبارتی «باغ فرش» منحصربهفرد ایرانی پرداختیم. فروشگاه آنلاین «فرش بوم» بهعنوان یک مرجع و متخصص در زمینه فروش انواع فرش دستباف، تنوع بسیار زیادی از فرش دستباف ایرانی را در طرحهای مختلف موجود دارد. مشاوران آنلاین این فروشگاه به سؤالات شما در مورد فرش دستباف پاسخ میدهد و در زمینه خرید درست و اصولی فرش راهنماییتان میکند.