نوشته پیش رو، تلاشی است برای معرفی اجمالی هنر زیبا و ارزشمند قالیبافی و دیگر دستبافتههای شهرستان بیرجند. هنری که به تولید گرانبهاترین صنایع دستی کشور میانجامد و ویژگیهای ممتازش شهره جهان است. یافتن رقیبی شایسته برای آن، کاری بس مشکل بوده و همواره نخستین جایگاهها را به خود اختصاص میدهد. اما میدانیم که احتمالا ذهن شما همچنان درگیر نام بیرجند بوده! و روی نقشهی جغرافیا جای شهرستانهای بروجرد و بجنورد و بروجن را هم گم کردهاید!… پس شاید بهتر باشد پیش از بررسی فرشهای دستبافت این منطقه، سری به نقشه جغرافیا بزنیم. با ما در این قسمت از مجلهی آنلاین فرش بوم، همراه باشید.
بیرجند کجاست؟
شباهت نام این شهرستان با چند شهرستان دیگر در ایران، همواره انسان را دچار شک و گمان میکند که این منطقه در کدام قسمت از سرزمین پهناورمان قرار گرفته است. بیرجند زیبا، در جنوب شرقی خراسان بزرگ و مرکز استان خراسان جنوبی است. شواهد تاریخی موجود در این شهر نمایانگر باستانی بودنش است و قدمت آن را به سالهای پایانی امپراتوری ساسانی باز میگرداند. این منطقه به دلیل قرار گرفتن بر سر راه شهرهای مهمی چون یزد، کرمان و هرات همواره محل رفتوآمد بازرگانان و تاجران بوده و از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است.
تاریخچه فرش بیرجند
وقتی تاریخ صنایعدستی بیرجند را مطالعه میکنیم، در مییابیم این شهر نیز همانند سایر شهرهای ایران پیشینهای کهن در بافت انواع زیراندازها به خصوص فرش دستباف دارد؛ علاوه بر ملی بودن این هنر در ایران، این سابقه تا حد زیادی مدیون تحولات فرهنگی-هنری دوره صفویه نیز هست که در گذشته در مقاله: مناطق بافت فرش در ایران دوره صفوی، به بررسی آن، پرداختهایم.
اما در مورد بیرجند، سفرنامههای جهانگردان نیز منابع خوبی برای پی بردن به وضعیت فرشهای این ناحیه در گذشته هستند. برای مثال آقای مک گرگُر، یکی از این افراد است که حدود 120 سال پیش به بیرجند سفر کرده است. او در این باره مینویسد که: (( قالی ارزشمندترین کالایی است که توسط زنان و مردان بیرجندی تولید میشود. در این شهر چندین کارگاه قالیبافی وجود دارد که فرشهای آن با الیافهای نرم و رنگهای روشن بافته شده است)). همچنین او در ادامه نوشتههای خود به این موضوع اشاره میکند که قالی دستباف بیرجند در کشورهای اروپایی طرفداران بسیاری دارد. کارشناسان سابقه بافت فرش در این منطقه را حداقل 200 سال تخمین میزنند.
تصویری از جهانگردان قدیمی
پس از جنگ جهانی دوم و به بار آمدن خسارتهای بسیار، اوضاع اقتصادی همه مردم بسیار بد شد و برای فراهم کردن نیازهای روزمره نیاز به کار و فعالیت بیشتر بود. در کنار این موضوع تغییر مسیر تجاری ایران بعد از جنگ نیز موجب شد برخی از مشاغل از رونق افتاده و مردم کار خود را از دست بدهند. تمام این عوامل هرچند تلخ بودند اما باعث شد مردم این ناحیه به ویژه در روستاها، پیش از قبل برای امرار معاش خود به قالی بافی مشغول شوند؛ این امر موجب افزایش تعداد کارگاههای قالیبافی این ناحیه در بازه زمانی بعد از جنگ جهانی دوم شد؛ بدیهی است که این موضوع کیفیت بافت فرشها را نیز تحت تاثیر قرار داد. درخش و مود نام نخستین روستاها از توابع بیرجند بود که میزبان هنر بافت فرش شدند، اما امروزه در بسیاری از روستاهای این ناحیه همچون آسیابان، نهارجان، درمیان، مود و گسک شاهد بافت فرشهای ارزنده دستبافت هستیم.
نمونه فرش دستبافت بیرجند- بافت روستای مود
قالی بیرجند، بهترین در خراسان
پس از اوضاع نا به سامان جنگ جهانی دوم، با همت بازرگانانی چون جمشیدی، احمدی و زهرایی، فرش بیرجند جان تازهای گرفت؛ در این میان حاج حسین امینی برای پیشرفت صنعت قالیبافی بیرجند از دل مایه گذاشت و با تولید قالیهای مرغوب و با کیفیت باعث شهرت جهانی فرش بیرجند شد. در سال 1325یکی از استانداردترین کارگاههای قالیبافی بهداشتی کشور توسط آقای امینی تاسیس شد. در این کارگاه با توجه به امکاناتی که داشت، امکان بافت هم زمان فرشهایی با کیفیت به صورت کاملا یک شکل و یک اندازه فراهم شد. تا سالهای سال فرشهای بافت بیرجند، به عنوان بهترین فرش خراسان شناخته شده و در زمره بهترین فرشهای ایران قرار میگرفتند.
|
مشاهده و خرید فرش دستباف بیرجند
|
ابزار و مصالح بافت قالی در بیرجند
ابزار مورد استفاده در بیرجند با دیگر مناطق کشور تفاوتی نداشته و از همان ابزار رایج قالیبافی همانند: قلاب، دفه، شانه، قیچی پرداخت و… استفاده میکنند.
با فراگیر شدن استاندارد سازی کارگاههای قالیبافی کشور، در بیرجند نیز همانند سایر نقاط از دارهای فلزی و یا چوبی ایستاده یا عمودی استفاده میشود که نسبت به دارهای سنتی افقی، آسیب کمتری را به شخص بافنده وارد میکند. داراهای عمودی منطقه بیرجند عموما به صورت متحرک ساخته شده و شباهت زیادی به دارهای منطقه کرمان دارند.
تار، پود و پرزهای فرش همگی از الیافهای طبیعی موجود در طبیعت مانند پشم و پنبه تهیه و استفاده میشوند. در گذشته تمام این الیافها به وسیله مواد رنگزای طبیعی رنگ میشدند اما امروزه گاهی به منظور سهولت کار و یا تولید رنگهای منحصر به فرد، از مواد شیمیایی نیز در فرایند رنگرزی استفاده میشود.
ویژگیهای فرش دستبافت بیرجند
– بیشتر فرشهای دستبافت بیرجند از نوع فارسی بافت هستند؛ به این معنا که بافنده از چله کشی و گره فارسی بهره میبرد. بیشتر گرههای فارسی در فرش بیرجند به صورت جفتی زده میشود.
– از نظر تراکم میتوان این فرشها را در گروه فرشهای با ظرافت قرار داد. به طور معمول فرشها در این منطقه دارای رج شمار 30 تا 45 هستند. به این معنا که در هر 7 یا 10 سانت حداکثر تعداد 45 گره بافته میشود.
– ابعاد فرشهای بیرجند در دو گروه بزرگ و کوچک گنجانده میشود. فرشها بزرگ در متراژهای 12، 14 و 24 متر مربع و فرشهای کوچک که بیشتر به منظور صادرات بافته میشوند در ابعاد 3، 4، 6، و 9 متر مربع یافت میشوند.
انواع طرح فرش در بیرجند
هنرمندان بیرجندی با مهارت خود توان بافت تمام نقشههای دوشوار فرش را دارند. اما طبق سنت و پیشینه قالیبافی، بافت یکسری از نقوش در این ناحیه رواج بیشتری دارد. این طرحها شامل:
1 طرح بوته جقه
2 طرح سعدی یکسر
3 انواع طرح ریز ماهی
4 طرح کله اسبی
5 طرح گل بور
6 طرح کبوتری نمونهای از فرش کبوتری بیرجند
و طرح خشتی میشود.
سخن پایانی
امروزه متاسفانه با کاهش صادرات فرش دستبافت، کارگاههای قالیبافی بیرجند یکی پس از دیگری در خاموشی فرو میروند؛ اما ما در این مقاله از مجله فرش بوم، شما علاقهمندان به قالیهای ایرانی را با این گونه از فرشهای دستبافت کشور آشنا کردیم تا آن در لیست انتخابهای خرید فرش دستبافت خود قرار دهید. فرش بیرجند تمام معیارهای یک دستبافت خوب را دارا هستند و میتواند انتخابی بدون پشیمانی باشد. فروش آنلاین این فرشها هماکنون در مرجع فروش فرش بوم به راحتی برای شما در دسترس است.
