قوم ترکمن از جمله عشایری هستند که به دامداری مشغول بودهاند و زنان و دختران آنها به کار قالیبافی پرداختهاند و با ابریشم به کار برده در فرشها، آنها را به نهایت ظرافت و زیبایی رسانیدهاند. طرحهای فرش ترکمنی نیز اغلب دارای نقوش خاص، شکسته و هندسی است. در این مقاله به شناخت ویژگیها، طرحها و نقشمایههای فرش دستباف ترکمن میپردازیم.
فرهنگ فرشبافی در میان اقوام ترکمن
فرهنگ که به معنای مذهب، هنر، معماری، ادبیات، موسیقی، آدابورسوم، روابط اجتماعی است در میان اقوام ترکمن نیز معنای خود را دارد. قالیبافی ترکمن، فرهنگ ویژه خود را دارد. هنگامی که بافندگان شروع به بافتن نخستین گره قالی مینمایند اشعاری را با خود زمزمه میکنند. در موقع شانه زدن نغماتی به این شرح: چالنیگ، چالنیگ نخ نیرلار، اوزاوی میزنگ ساغلی غنا، اوزاوی می زنگای چنده، اوزدأ دمینگ ساغلی غنا، اوز داد کلین گبا شاوغلی، آق بالی قلی آشاوغلی چال چال، چال چال “ترجمه: شانه بزنیم دختران، بزنیم به سلامتی خودمان، در خانهمان به سلامتی پدرمان و برادر بزرگمان که یاور پدرمان است. بزن، بزن”
اگر شخصی در موقع قالیبافی نزد بافندگان بیاید، بافندهها مقداری نخ به بازوی او میبندند، آن شخص هم شیرینی یا کادو برای بافندگان هدیه میآورد یا اگر در موقع بافتن، تارهای قالی پاره شود، مقداری نخ سیاه و سفید را به هم بافته، همراه با نمک و زغال درون پارچههایی بسته به قسمت جلوی قالی میبندند.
بافنده فرش ترکمن زن است و مرد در این زمینه کاری انجام نمیدهد. شوهر سالاری با قدرت حاکم است و زن ترکمن هم مادر است و هم پخت و پز با اوست و هم در گوشهای از خانه، دار قالی بر پا دارد و از این راه به اقتصاد خانه کمک میکند.
جهت بازدید از بزرگترین بازار فرش دستباف اینجا کلیک نمایید
|
ابزار بافت فرش ترکمن
واحد اندازهگیری قالی ترکمن ایاق است که معادل 30.48 سانتیمتر است. ابزارآلات قالیبافی در بین ترکمنها شامل شانه که به آن داراق میگویند، قیچی که به آن سنی گفته میشود و برای پرداخت فرش از آن استفاده میشود، کسر که همان کارد یا قلاب است و آناویچ که وسیلهای است برای کنترل عرضی بافت، آن جایی که درحین بافت عرض فرش کمتر شده و در محل فرورفتگی ایجاد شده از این وسیله که شبیه تمنه است، استفاده میشود.
مواد اولیه در فرش ترکمن
مواد اولیه در بافت قالی که شامل تار و پود است همواره از پشم بوده و به ندرت از موی بز استفاده میشود. پود اغلب به رنگ قرمز سوخته رنگ میشود. ماده اصلی فرشبافی ترکمنها را همواره پشم تشکیل میدهد و بهترین جنس پشم گوسفندی که مورد استفاده قرار میگیرد به نژاد ایرانی و قبیلهی تکه تعلق دارد و خارچین نامیده میشود. این پشم را با رنگهای گیاهی رنگ میکنند. قالی را زنان روی دار افقی میبافند و در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، در این منطقه بیشتر مرسوم است. اما هنگام بافت دو رو که هر دو روی قالی نقش دارد، از دار عمودی استفاده میشود.
ویژگیهای فنی بافت
به صورت معمول در بالا و پائین فرشهای ترکمنی و بعد از حاشیهها، قسمتهای اضافی بافته میشوند که به نام شانه معروف است و این کاری است که در دیگر مراکز فرشبافی ایران متداول نیست. اندازه فرشهای ترکمنی از یک متر تا حدود دوازده مترمربع متغیر است.
مهمترین ویژگی فنی بافت قالی ترکمنها، تک پوده بودن قالی آنهاست که از پود نازک استفاده میشود که به همراه قالیچههای بلوچ از بارزترین نمونههای تخت باف است. اکثر قالیچههای ترکمنی با گره نامتقارن بافته میشوند و برخی نیز با استفاده از گره متقارن بافته میشوند. بافت از بسیار ظریف تا ظریف و حدوداً از 2000 تا 3500 گره در دسیمتر مربع در نوسان است. برخی قالیچههای ابریشمی حتی تا 5000 گره نیز دارند.
طرح قالی ترکمن
عناصر سازنده قالی ترکمن عبارتند از: گلهای بزرگ و کوچک در صفحه مرکزی، حاشیههای موازی که در ردیفهای منظم قرار گرفتهاند، طرحهایی از اشکال گیاهی و عناصری از تمغاها (علامت باستانی طایفه) نهادهایی از پرندگان شکاری محافظ قبیله (توتم) که مورد احترام است، و گل که علامت خاص هر طایفه است. طرح اصلی زمینه فرش ترکمن موسوم به گل است. اندازه و طرح گل از علائم اصلی فرشهای ترکمن در هر قبیله است. طرح قالبها دارای گلهای اولیه و ثانویه است. گلهای اولیه در قالیهای ترکمن معمولاً به شکل کثیرالاضلاع بوده و به هر نحوی درشتتر در زمینهی قالی به کار میروند. گلهای ثانویه، نقشهای ریزتری هستند که به اشکال خشتی و لوزی همراه با طرحهای حلقهای پیرامون آن زمینههای خالی فواصل میان گلهای اولیه را پر میسازند. گلهای ثانویه را میتوان علامت مشخصه قبایل بافنده یموت ترکمن و تکه دانست.
در فرش ترکمن، هر قبیله گل خاص خود را دارد
طرحها را خود این مردمان برحسب نقش اصلی یعنی گل طبقهبندی میکنند. این گلها همان شکلهای مستطیل، ششوجهی و هشتوجهی هستند که زمینه یا متن فرشهای ترکمن را اشغال میکنند. هر یک از گلها نامی ویژه مانند گل سالور، گل ارساری، گل یموت و گل چادور و غیره دارند. چنانکه شهرت دارد در زمانی هر طایفه ترکمن دارای “گل” اختصاصی خود بوده که در واقع کار امضای تبارش را و نیز قالیبافانش را انجام میداده است. لیکن اکنون تغییرات طایفهای و جذب شدن گروههای کوچکتر، یا زبردست، در گروههای توانمند موجب آشفتگی یا اختلاط نگارههای “گل” شده است. بار دیگر برای تأکید مطلب باید گفته شود که در اختصاص دادن بافت هر قالی به مکان، زمان و مردمانی مشخص، ویژگیهای ساختاری و رنگ سهم عدهتری دارد تا طرحهایی که در آن به کار رفته است.
نقوش فرش ترکمن هندسی و برگرفته از طبیعت اطراف این قوم و باورها و اعتقاداتی است که آنها در فرهنگ کوچنشینی خویش داشته و در مواردی از همسایگان خویش وام گرفتهاند؛ بنابراین انتزاع و نمادگرایی در آنها کاملاً قابل مشاهده است. هر نقش قالی ترکمن حامل پیامی و ناقل مفهومی از واقعیتهای بنیادی حیات ترکمن در طول تاریخ و در وسعت اقلیم او است.
تغییر در ساختار فرش ترکمن
در جنگ بینالملل دوم قالی ترکمنهای ایران تغییر کرد. الگوهای قدیمی از بین رفت و الگوی بخارا، که پس از جنگ نایاب و گران شده بود، مورد استقبال قرار گرفت. بازرگانان و ترکمنهایی که با نقشههای بخارا آشنایی داشتند راه خوبی برای درآمد پیدا کردند. رنگ سرخ تیره یا همان فلفلی قدیم جای خود را به قرمز روناسی داد. به طوری که تا سالهای اخیر قالیبافان یموت، چند طرح خاص برای خود داشتند که بر روی متن ارغوانی سیر بافته میشد و یکی از مشخصات متمایز قالیهای آنهابه شمار میرفت، ولی از بعد از جنگ که در فرآوردههای ترکمنصحرا در مرز ایران تحولات عمیقی ایجاد شد، مردم این منطقه نیز از تهیهی قالیهای معروف یموت، با زمینهی ارغوانی سیر خودداری کرده و اغلب طرحهای مشهور بخارایی با متن قرمز را برگزیدهاند.
سخن پایانی
قالیچههای ترکمنی با ظرافت و کیفیت مثالزدنی، رنگبندی بینظیر و نقوش هندسی خود یکی از زیباترین فرشهای دستباف و اصیل ایرانی به شمار میرود. «فرش بوم» به عنوان مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف، تنوع بینظیری از فرشهای اصیل و زیبای ایرانی، از جمله فرشهای ترکمنی را فراهم نموده است و شما میتوانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.