یکی از انواع طرح در فرش دستباف ایرانی، به طرح «زیر خاکی» مشهور است. دلیل این نامگذاری نیز استفاده از اشیائی مثل کاسه، کوزه، سماور و غیره در نقش فرش است که در ترکیببندیهای مختلف طراحی و بافته میشود. در این مقاله قصد داریم به معرفی این طرح جالب در فرش دستباف ایرانی بپردازیم و ویژگیها و انواع آن را بررسی کنیم.
پیدایش طرح زیر خاکی در ایران
بعد از جنگ جهانی دوم افسران متفقین که در ایران بودند علاقهی زیادی داشتند که فرشهایی را داشته باشند که در آنهاتصویری از ابزارآلات جنگی ازجمله شمشیر، کلاهخود، سپر و…. وجود داشته باشد و این باعث شد که آنهااین نوع طرحها را به بافندگان ایرانی در اراک سفارش دهند و همین امر را میتوان نقطه شروع بافت فرش زیر خاکی در ایران دانست. عمر این طرح که در اصطلاح محلی به «شو خاکی» مشهور است، در کاشمر شاید بیشتر از یک قرن نباشد. هرچند که در ابتدا طرح زیر خاکی با همت استاد علیپور در کاشمر رایج شد، اما به مرور زمان این طرح در کاشمر تکامل یافته و امروزه با ویژگی خاص منطقه کاشمر توسط طراحان این شهر ترسیم شده و بافته میشود.
طرح «زیر خاکی» در فرش کاشمر
فرش «زیر خاکی» نوعی از قالی کاشمر است که اشیاء موزهای و زیر خاکی نظیر ظروف سفالین از جمله کاسه، کوزه، قدح، گلدان، آثار فلزی و سایر اشیاء قدیمی در آن طراحی شده باشد. یکی از ویژگیهای طرح زیر خاکی استفاده از خطنوشتههایی به خط کوفی در نقشه است. فرش با طرح زیر خاکی برای اولین بار در کاشمر توسط استاد طراح مرحوم علیپور طراحی شد و بعد از ایشان نیز شاگردان این مرحوم کار ایشان را ادامه دادند. طرحهای قدیمیتر شامل زیر خاکی لچک ترنجی و زیرخاکیهای سراسری و واگیرهای و یک دومی میشوند. در طرحهای جدید نیز تکرار طرحهای قدیمی و هم طرحهای جدید تلفیقی با زیر خاکی را داریم که اکثراً توسط استاد جوادی طراحی و توسط آقایان مسافرنژاد، مصطفوی و حسینی تولید میشوند. طرح زیر خاکی در کاشمر در حال حاضر نسبت به طرح تبریز و گلفرنگ کمتر تولید میشود، چنانکه کارگاههای تولید این نقش انگشت شمارند و بقیهی تولیدکنندگان نیز در صورت سفارش آن را تولید میکنند.
پیشینه بافت طرح «زیر خاکی» در کاشمر
سال 1340 شمسی را میتوان سال تحول، جنبش و نوآوری برای قالی کاشمر برشمرد. در این سال با ورود استاد علیپور، دگرگونی عظیمی در قالیبافی استان خراسان، به ویژه کاشمر روی داد. وی پس از اقامت چهار سالهی خود در کاشمر تأثیر عمیقی در قالیبافی این منطقه برجای گذاشت که هنوز هم آثار آن نهتنها در کاشمر بلکه در تمام نقاط استان خراسان، قابل مشاهده است. وی با ورود خود موج نوینی از طرحها و ابتکارات جدید را وارد هنر قالیبافی کاشمر نمود و با توجه به فقر طرحها و خلاء ناشی از آن، منشأ بروز آثار قابل توجهی در آن منطقه شد. نوآوری و تحول در طرحها در کنار بالا بردن رجشمار فرشها تا حدود 35 و 40 رج، از خصوصیات بارز فرش کاشمر در این دوره است.
برای مشاهده خرید این فرش دستباف طرح زیرخاکی زیبا و انواع مشابه دیگر اینجا کلیک نمایید
عرضهی طرح زیر خاکی که در خراسان بهویژه کاشمر به طرح «کاسه و کوزه» معروف است، با استفاده از برخی موتیفها و گلهای رایج در طرحهای تبریزی، نوآوری بود که باعث رونق قالیبافی کاشمر شد. این طرح که در سراسر آن علاوه بر استفاده از تصاویر کوزه، گلدان و کاسه، مناظر متعددی نیز وجود داشت، عموماً در زمینههای سرمهای و لاکی عرضه میشد. عدم رنگآمیزی نقشهها در حین طراحی و مشخص نمودن هر بخش از طرح با یکی از اعداد، از دیگر نوآوریهای استاد علیپور بود که از تبریز به ارمغان آورد. به این صورت که درکنار هر نقشه، نمونهای از نخهای رنگی مورد نظر قرار میگرفت و محل قرار گرفتن هر رنگ در متن نقشه با شمارههای مخصوص مشخص میشد. شیوهای که در حال حاضر هم پس از گذشت 30 سال، همچنان ویژگی خاص طراحان فرش در کاشمر است.
بازار جهانی فرشهایی با طرح «زیر خاکی»
این نوع از قالیها جهت صادرات مورد توجه اروپائیان است و درصد قابل توجهی از این قالیها به خارج صادر میشود. مهمترین بازار فروش فرش کاشمر، کانادا و بعد از آن کشور آمریکا است. که از فرش کاشمر استقبال میکنند ولی باوجود تحریمها صادرات قطع شده و مقدار زیادی هم از تولیدات فرش کاشمر در داخل به فروش میرسد.
انواع طرح زیر خاکی در فرش دستباف
اساس و مبنا در طراحی فرش زیر خاکی نقش ظروف متنوع و کاسه و کوزه به همراه انواع گل و گیاه و گاهی کتیبهها (نوشتهها) است،که انواع گوناگونی دارد:
– زیر خاکی با لچک و ترنج که در آن چهار لچک و یک ترنج مرکزی میآید و به جای گلهای عباسی نقش ظروف و کاسه و کوزه و حیوانات گوناگون آورده میشود.
– زیر خاکی سراسری که هیچ تقارنی در آن دیده نمیشود و نقوش اشیاء در میان گل و بوته بر متن فرش پراکنده شدهاند.
– زیر خاکی گلفرنگ که در آن انواع گلهای فرنگی به همراه ظروف ترسیم میشود.
– زیر خاکی افشان که فاقد لچک و ترنج است و ظروف متنوعی در سطح فرش آورده میشود.
– زیر خاکی منظره که مناظر و طبیعت بر روی ظروف ترسیم میشود.
– زیر خاکی با آثار باستانی که تصاویر بناهای تاریخی نواحی مختلف بر روی برخی قسمتهای فرش کار میشود.
در طرح زیر خاکی اغلب خطوط تزئینی هم به کار میرود که خوانده نمیشود. تنوع رنگ نیز در طرح فرش زیر خاکی بسیار زیاد است و گاهی حتی بیشتر از 30 نوع رنگ با تناژ رنگهای ملایم و روشن در آن به کار میرود.
اصول ترکیببندی در طراحی فرش زیرخاکی
بهطور کلی نقشهی فرش میتواند به سه شکل اساسی زده شود. طرح سراسری یا جامع که در آن هیچ تقارنی رعایت نشده است. ویژگی این طرح آن است که باید به اندازهی اصلی قالی مورد نظر طراحی شود. این طرح به لحاظ قیمت گرانتر از دیگر طرحها است. طرح یک دوم طرحی است که نقش نیمی از فرش در نیمه دیگر آن نیز تکرار شود. طرح یک چهارم نیز به طرحی گفته میشود که قرینهسازی در چهار طرف فرش انجام میشود و طرح یک چهارم فرش در سه طرف دیگر تکرار میشود. مسلم است که قیمت فرش یک چهارم، بیشتر از فرش یک دوم است.
سخن پایانی
فرش «زیر خاکی» یکی از انواع طرح و نقش فرش اصیل ایرانی است که زیبایی و جذابیت بسیار زیادی دارد. این فرشها در ترکیببندیهای مختلف همچون سراسری، یک دوم، یک چهارم، لچک و ترنج و غیره تولید میشوند و یکی از پر طرفدارترین فرشهای ایرانی در بازارهای خارجی هستند. «فرش بوم» به عنوان مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف، تنوع بینظیری از فرشهای اصیل و زیبای ایرانی را عرضه نموده است و شما میتوانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» بهترین خرید را تجربه کنید.
