بررسی زیبایی‌‌شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی در ایران

فرش‌‌بافی روستایی بنا به سنت، از گذشته بر عهده زنان بوده و در کنار سایر وظایفی که دارند، فرصتی را به قالیبافی و آموزش آن به فرزندانشان اختصاص می‌‌دهند. زنان روستایی معمولاً به طور مداوم به بافت قالی نمی‌‌پردازند، بلکه این کار را به صورت فصلی و در زمان‌هایی که خانواده از امور کشاورزی فارغ هستند (معمولاً زمستان‌‌ها) انجام می‌‌دهند.

فرش‌‌های روستایی به علت اهمیت فرهنگی و هنری که دارند، از فرش‌‌های ارزشمند ایران شناخته شده و بررسی آن‌‌ها به ما کمک می‌‌کند ریشه‌‌های فرهنگی حاکم بر این قالی‌‌های دستباف را درک کنیم. برای بررسی زیبایی شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی، چندین نمونه از تولیدات فرش روستایی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌‌اند. نتایج این تحلیل در این مقاله آورده شده‌‌ است. پیشنهاد می‌‌کنیم تا پایان مقاله با ما همراه باشید!

جایگاه فرش در زندگی روستاییان

فرش مهم‌‌ترین عنصر تزئینی در خانه‌‌های روستایی است. روستاییان برخلاف شهرنشینان علاقه‌‌ای به استفاده از میز، صندلی، بوفه و کمد در خانه خود ندارند. کف اتاق‌‌هایشان اغلب آزاد است و با فرش پوشیده می‌‌شود و چند پشتی یا متکا برای تکیه دادن به فضای اتاق افزوده می‌‌شود. آن‌‌ها بر روی فرش می‌‌نشینند، می‌‌خوابند و غذا می‌‌خورند. از این طریق، ارتباط مستقیم‌‌تری با زمین دارند و این موضوع برای آن‌ها یادآور زندگی گذشته در زیر چادرها است.
فرش موجب منزلت اجتماعی افراد خانواده است. آن‌‌ها با کفش بر روی فرش راه نمی‌‌روند و موقع غذاخوردن، سفره‌‌ای برروی فرش پهن می‌‌کنند.

مواد اولیه در فرش‌‌های دستباف روستایی

بیشترین مواد مصرفی در فرش‌‌های دستباف روستایی، پشم و پنبه است. فرش‌‌های روستایی اغلب یا به صورت تمام پشم یا به صورت تار از جنس نخ پنبه با پرز پشمی بافته می‌‌شوند. پودهای مصرفی در فرش روستایی نیز می‌‌تواند از جنس نخ پنبه یا پرز پشمی بافته شود. استفاده از پشم برای تار، عموماً موجب پیدایش کجی و ناصافی در طول فرش می‌‌شود. این امر در فرش‌‌های شهری عیب محسوب می‌‌شود اما در فرش‌‌های روستایی و همچنین عشایری از ویژگی‌‌های بصری به‌‌ شمار می‌‌آید.

زیبایی شناسی فرش دستباف روستایی از نظر اندازه

با توجه به معماری روستایی که از الگوهای ثابتی در اندازه پیروی نمی‌‌کند، روستاییان متناسب با اندازه‌‌های خانه خود فرش‌‌های دستباف را تهیه کرده و برای امکان جابه‌‌جایی و مصارف چندگانه، اندازه فرش‌‌های دستباف را معمولاً کوچک انتخاب می‌‌کنند.
جابه‌جایی و شست‌وشوی آسان، امکان به‌‌کار گیری در فضاهای مختلف، زمان و مواد مصرفی کم‌تر در بافت فرش دستباف از عواملی هستند که باعث می‌‌شوند روستاییان فرش‌‌های دستباف کوچکی ببافند.

تناسبات ابعاد قالی‌‌های دستباف، یکی از مهم‌‌ترین شاخص‌‌های زیبایی‌‌شناسی در فرش‌‌های روستایی است. از این رو، مطالعه در تناسبات فرش‌‌های دستباف روستایی که عموماً به دست روستاییان اندازه‌‌بندی شده، بیانگر نوع تمایل آن‌‌ها به نسبت‌‌های موجود در طبیعت است. این تمایلات از آن جهت که ناب هستند و با بینش شهودی به دست آمده‌‌اند، جالب توجه هستند.
در نمونه‌‌های موردبررسی، اغلب فرش‌‌ها مستطیل هستند و نسبت آن‌‌ها از نسبت 1 به 1.2 شروع شده و تا نسبت 1 به 3.5 ادامه می‌‌یابد. بیشترین فراوانی در اندازه‌‌ها مربوط به نسبت 1 به 1.4 یا مستطیل رادیکال 2 است که از دوران‌‌های کهن در معماری و هنر ایرانی کاربرد خاصی داشته‌‌ است.

زیبایی‌‌شناسی فرش دستباف روستایی از نظر بافت

بافت فرش دستباف می‌‌تواند به روش‌‌های تخت، نیم‌‌لول و لول انجام شود و پرز قالی، ایستایی و عرض خود را بدان مدیون است. از آن‌جایی که پرز قالی، باعث تجلی نقوش می‌‌شود، هرگونه تغییر در سطح آن بر مجموعه نقش و نگارهای فرش تاثیرگذار است. اغلب حوزه‌های بافندگی روستایی از یک پود استفاده می‌‌کنند و به بافت تخت گرایش دارند.
از دیگر عناصر مهم بافت، بلندی گره است که باعث درهم ریختگی خطوط و نقوش فرش شده و باعث ایجاد عمق در فرش می‌‌شود. این موضوع به عنوان بعد سوم در فرش تعبیر می‌‌‌‌شود. بعد سوم یا عمق‌‌نمایی در فرش‌‌های روستایی و عشایری بسیار محسوس است. علاوه برآن، بافندگان فرش روستایی بیشتر به بافت فرش‌‌های درشت بافت تمایل دارند.

زیبایی‌‌شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی از نظر طراحی

در جوامع روستایی طراحی فرش یا از روی نسخه بافته شده قبل برداشت می‌‌شود یا مستقیماً توسط بافنده بر روی فرش انجام می‌‌گیرد. نسخه‌های از قبل آماده، می‌‌تواند به شکل یک فرش الگو باشد که به آن واگیره، دستور یا اورنگ می‌‌گویند و بافنده روستایی آن را مقابل خود قرار می‌‌دهد و از آن تقلید می‌‌کند. اما نسخه‌‌های جدید فرش، دقیقاً مطابق با نسخه واگیره نیستند و بافنده به سلیقه خود، هنگام بافت آن را تغییر می‌‌دهد. این موضوع موجب می‌‌شود هر نسخه از فرش دستباف روستایی، بی‌‌همتا و منحصر به فرد باشد.
طراحی فرش‌‌های روستایی را در یک نگاه عمومی می‌‌توان به سه گروه تقسیم کرد:

طرح‌‌های متکی بر سطح

در این نوع طراحی گره‌‌های قالی به صورت درشت بافته می‌‌شوند. خطوط کناره نمای ظریف در این نوع فرش دستبافت، قابلیت اجرا نخواهند داشت.

طرح‌‌های متکی بر خط

این قالی‌‌های دستبافت، با اتکای خط طراحی می‌‌شوند و عنصر خط در آن‌‌ها بارزتر است. خطوط در این نوع فرش‌‌ها، علاوه بر وظیفه معمول تفکیک سطوح و شکل‌‌دهی کناره‌‌های نقوش، وظیفه ارتباط، اتصال عناصر تزئینی و شبکه‌‌بندی فضای کلی فرش را برعهده دارند.
اغلب خطوط معمول در طراحی فرش‌‌های دستبافت روستایی، در قالب شکسته و با ضخامت بیشتر مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. علاوه بر این، خطوط طویل، معمولاً برای پرهیز از نمود ناراستی در طول، با عناصر دیگر پیوند می‌‌یابند و تغییر زاویه داده یا با نقش‌‌های کوچک مسلح می‌‌شوند.

طرح‌‌های متکی بر نقطه

در این نوع از طراحی فرش‌‌های دستباف روستایی، نقاط جلوه‌‌نمایی می‌‌کنند؛ بدین صورت که از پیوند نقاط هاله‌‌ای از خطوط یا سطوح ایجاد می‌‌شود.

زیبایی‌‌شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی از نظر جهت

فرش دستبافتی که در طراحی خود دارای جهت باشد، در استفاده از آن محدودیت ایجاد می‌‌شود. این موضوع موجب می‌‌شود که برای استفاده از آن، فرش را در جهت طراحی‌‌اش به‌‌ کار ببرند. فرش‌‌هایی همچون درختی، گلدانی، محرابی یا سجاده‌‌ای و تصویری به دلیل جهت‌‌دار بودن، موارد استفاده عمومی خود را از دست می‌‌دهند و مصارف محدود و مشخص‌‌تری دارند.

زیبایی‌‌شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی از نظر رنگ

در فرش‌‌های دستباف روستایی، مصرف رنگ قرمز بیشترین خواهان را در میان بافندگان دارد. بعد از قرمز، رنگ آبی پرمصرف‌‌ترین رنگ در قالی‌‌های دستباف روستایی است و علت آن این است که:
• آبی بهترین مکمل برای رنگ قرمز است.
• رنگ آبی برای رنگ‌‌ کردن پشم‌‌های ناجور و تیره‌‌رنگ، مناسب است.

رنگ‌‌های سیاه و سفید و قهوه‌‌ای نیز که رنگ خود پشم هستند، بعد از قرمز و آبی بیشترین فراوانی در مصرف را به خود اختصاص داده‌‌اند. استفاده از رنگ سبز و زرد که کم‌ترین کاربرد را دارد، بیشتر در مناطق چهارمحال بختیاری و استان فارس که گیاه اسپرک در آن‌‌جا مشاهده می‌‌شود، رواج دارد.

زیبایی‌‌شناسی فرش‌‌های دستباف روستایی از نظر نقش

نقوش فرش‌‌های روستایی در یک حوزه ذهنی شامل دو گروه هندسی و انتزاعی و یک حوزه عینی شامل سه گروه گیاهی، جانوری و اشیا تقسیم‌‌بندی می‌‌شوند که به صورت خلاصه به معرفی آن‌‌ها می‌‌پردازیم:

نقوش هندسی

در ساخت این نقوش از اشکال هندسی منظم یا غیرمنظم استفاده می‌‌شود.

نقوش انتزاعی

به نقوشی گفته می‌‌شود که در ساخت خود ساده و یا انتزاع شده از روی یک معادل عینی و یا حامل مفهوم باشد.

نقوش گیاهی

به نقوشی اطلاق می‌‌شود که گیاه یا بخشی از گیاه را مستقیماً به ذهن متبادر می‌‌کنند و شامل نقوش گلدار، بته، شکسته و درختی است.

نقوش جانوری

به نقوشی اطلاق می‌‌شود که مستقیماً جانوران را به ذهن متبادر می‌‌کنند و شامل نقوش انسانی، حیوانی و پرنده‌‌ای است.
‌‌

حرف آخر

فرش‌‌های روستایی ایران، منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ روستایی ایران به‌‌شمار می‌‌آیند. این فرش‌ها مهم‌ترین نماینده ذوق، سلیقه و هنر زنان و دختران روستایی ایران است. بهره‌مندی از الگوهای زیستی، وجهی شاخص در فرش‌‌های روستایی است. از سوی دیگر، تطابق فرش‌‌های روستایی با معماری سنتی روستایی ایران، موضوعی قابل تحسین است.

در این مقاله تلاش کردیم با مطالعه در زیبایی شناسی فرش‌‌های ایرانی، قدمی موثر در درک دیدگاه قالی‌‌بافان برداریم. فرش‌‌های دستبافت ایرانی، آثار هنری هستند که دوام بالایی دارند و با گذشت زمان، به ارزش آن‌‌ها افزوده می‌‌شود. پس اگر قصد خرید فرش دارید، ما به شما فرش‌های دستباف را به شما پیشنهاد می‌‌کنیم.

بزرگترین مجموعه فرش های دستباف آنلاین را اینجا مشاهده و در صورت تمایل اقدام به خریداری کنید.