بافت یک فرش دستباف از آغاز تا پایان، شامل مراحل پیچیده بسیاری است که هرکدام در جایگاه خود اهمیت بسیاری داشته و وابسته و مکمل مرحله پیشین خود است. بدون چله‌کشی نمی‌توان زنجیره زد و بدون زنجیره نمی‌توان گلیمه فرش را بافت. مرحله عبور پودهای نازک و ضخیم، رج به رج حکم ملات سیمانی را دارد که تا نباشد، آجر روی آجر نمی‌ماند و چیزی ساخته نمی‌شود؛ اما اگر همین حالا از شما بخواهیم یک بانوی قالی‌باف را تصور کنید، در ذهن خود کدام یک از این مراحل را می‌بینید؟
احتمالا هیچ کدام!.
تصویر ذهنی بیشتر ما از فرایند قالی‌بافی گره زدن کلاف‌های رنگارنگ پشمی بر روی چله است که یکی پس از دیگری با مهارت و سرعت بافته می‌شوند و با کمک ابزاری تیز در دست بافنده، از روی چله قطع می‌شوند. از آنجایی که مرحله گره زدن و بافت فرش نسبت به سایر مراحل، پر تکرارتر و بسیار زمان بر است، احتمالا در ذهن ما ماندگار شده باشد. تک تک گرههای فرش که بافتشان روزها و حتی سال‌ها می‌تواند طول بکشد، انواع مختلفی دارد که با توجه به نوع کاربرد قالی و یا منطقه جغرافیایی متفاوت خواهد بود. این قسمت از مجله بازار آنلاین فرش بوم، به شناخت پرتکرارترین مرحله بافت فرش، یعنی گره زدن اختصاص دارد. شناخت انواع گره‌ها می‌تواند راهنمای مناسبی برای شما هنگام انتخاب یک فرش خوب باشد. با همراه باشید.
تعریف گره زدن در بافت فرش
گره زدن یکی از مراحل بافت فرش است که شامل پیچیدن خامه ( یکی از انواع الیاف طبیعی مانند: پشم، نخ، ابریشم) به دور تا دور تارهای زیر و روی قالی به صورتی که اندازه دو سر این گره تشکیل یک پرز دولا را در فرش بدهد. تعداد گره‌هایی که در یک فرش زده می‌شود رج شمار فرش که معیاری برای تشخیص ضخامت و نازکی فرش است را مشخص می‌کند. هرچه تعداد گره‌ها در واحد مشخص بیشتر باشد، رج شمار فرش بالاتر و در نتیجه فرش ریزبافت‌تر خواهد بود. در مقایسه با سایر دست بافت‌های سنتی همانند جاجیم، گلیم و یا فرش ماشینی، فرایند گره زدن مهم‌ترین امتیاز یک فرش دستبافت است؛ چراکه یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری و استقامت تار و پودهای فرش است.
معرفی انواع گره
در فرایند بافت یک فرش، قالی‌باف باتوجه به سنت منطقه جغرافیایی خود و یا کاربرد فرش مورد نظر می‌تواند از شیوه‌های مختلف گره زنی بهره ببرد. به طور کلی گره‌ها را می‌توان در سه گروه زیر تقسیم کرد.
1 شیوه گره ترکی: شامل گرههای متقارن، گره قیورد و گره خوابیده.
2 شیوه گره فارسی: شامل گرههای نامتقارن، گره سنه و گره عشایری.
3 گرههای هنری: گره آویز، گره تک‌کاری، گره قرضی و گره دورنگ.
گرههای هنری را می‌توان در انواع فرش با شیوه‌های مختلف بافت مورد استفاده قرار داد اما کاربرد اصلی آن‌ها برای زیباتر کردن کار و یا بافت قالی‌های تابلویی است که نیازمند مهارت و تسلط زیاد بافنده به این نوع گره می‌باشد.
قابل ذکر است انواع دیگری از گره‌ها نیز در سطح جهان رایج است که در این مقاله به دلیل تمرکز بر روی فرش‌های ایرانی به آن‌ها پرداخته نشد؛ اما گرههای تبتی و اسپانیولی نام معروف‌ترین گرههای خارجی هستند که گاهیشاهد استفاده از آن‌ها توسط قالی‌بافان ایرانی هستیم. این گره‌ها، همان‌طور که از نامشان پیدا است، بیشتر در کشورهای اسپانیا و تبت مورد استفاده قرار می‌گیرند. گرههای تبتی به دور 1 تار چله یک دور و نیم پیچیده شده اما گره تبتی به دور 2 تار و یک میل راهنما می‌پیچد.
تفاوت گره فارسی و ترکی
شیوه بافت گره‌ها مهم‌ترین عامل تفاوت آن‌ها با یکدیگر است؛ برای مثال: گرههای ترکی به دور 2 تار اما گرههای فارسی به دور 1یک تار از چله می‌پیچند. این تفاوت باعث استحکام بیشتر در فرش‌های ترکی بافت و ظرافت بیشتر در فرش‌های فارسی بافت می‌شود که باتوجه به نیاز و محل مورد استفاده خود می‌توانید به هنگام خرید به نوع گره فرش خود نیز توجه کنید. فرش بوم به عنوان مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف، کلیه فرش‌های خود را در هر دو شیوه بافت ارایه می‌کند تا مشتریان آزادی عمل بیشتری به هنگام خرید فرش دستبافت خود داشته باشند.
مناطق بافت گره ترکی و گره فارسی
گره زدن به شیوه ترکی بیشتر در مناطق شمال غربی کشور چون همدان، کردستان، آذربایجان و چهارمحال و بختیاری رواج دارد درحالی‌که گره فارسی را بیشتر در شهرهای قم، تهران، کاشان نایین و اصفهان شاهد هستیم. گاهی در بعضی از مناطق به هنگام بافت فرش از گرههای تقلبی استفاده می‌شود که هنگام انتخاب فرش باید به آن توجه داشت. گرههای تقلبی نیز انواع مختلفی دارند. گره جفتی، گره u و گره کمانشی از متداولترین آن‌ها به شمار می‌آیند. به باور کارشناسان استفاده از گرههای تقلبی نخستین بار از مشهد آغاز و به سایر مناطق نیز سرایت کرد. استفاده از گرههای تقلبی در منطقه کرمان نسبت به سایر مناطق رواج بیشتری دارد. کرمان خود نیز زادگاه یکی از این گرههای تقلبی است!. گره تکانشی که شامل پیچش بدون گره خامه بر دور تار است، برای اولین بار در قالی‌های این شهر دیده شد. به دلیل آزاد بودن خامه در این شیوه، گره استقامتی نداشته و استحکام فرش تنها از طریق پود تامین می‌شود. علاوه بر کاهش عمر و استقامت فرش‌هایی که با گرههای تقلبی بافته می‌شوند، طول فرش نیز در مقایسه با بافته‌هایی با گرههای متقارن و نامتقارن در آن‌ها کوتاه‌تر است.
سخن آخر
گره زنی نقشه فرش بر روی نخ‌های چله آویخته شده از دار قالی یکی از سخت‌ترین کارهای هنری است که یک هنرمند می‌تواند انجام دهد. مهم نیست که چقدر بافنده مهارت دارد! برای گره زدن نقش فرش، ملاک‌های دیگری چون صبر، بردباری و البته که عشق نیز اهمیت بسیار دارد؛ چراکه طولانی بودن زمان انجام این فرایند، آن را به بخشی از زندگی قالی‌باف تبدیل می‌کند. شاید به همین دلیل است که وقتی به ادبیات ایرانی می‌نگریم هزاران شعر و نثر فارسی با موضوع فرش و گره زنی را در آن می‌یابیم.
این مقاله را با شعری از بانو سارا نوری به پایان می‌رسانیم.
خفته در هر گره اش
نغمه ی روضه ی تنهایی شب
تو چه دانی
چه گذشت
بر دل نازک بافنده فرش
