ترنج و انتخاب آن در قالی‌بافی

ترنج

آیا تا به امروز به این موضوع فکر کرده‌‍‌اید اولین تصویری که بعد از شنیدن کلمه تُرَنج در ذهنتان نقش می‌بندد چیست؟
احتمالا همان میوه تُرش زرد رنگی باشد که به هنگام پوست کندن آن دست خیلی‌ها را بریده است! و اسم دیگر آن بالنگ هست، همان‌طور که شیخ اجل سعدی شیرازی در شعری می‌فرماید:

گرش بینی و دست از تُرَنج بشناسی / روا بُوَد که ملامت کنی زلیخا را

و یا شاطر عباس صبوحی می‌فرماید:

ترنج غبغب آن یوسف عزیز چو دیدم / چنان شدم که به جای ترنج، دست بریدم

ز قهر تیغ کشیدی، به سوی من بدویدی / ز من تو سر ببریدی، من از تو دل نبریدم

در فرهنگ معین ترنج به معنای « چین و شکن؛ سخت در هم فشرده» آورده شده اما این واژه در معنای دیگر خود نام طرحی آشناست که احتمالا در خانه‌ی هر ایرانی یکی از آن پیدا می‌شود!. به صورت تخصصی ترنج نام نقشی ایرانی، نمادین و اصیل است که در مرکز فرش‌های دستباف بافته‌ می‌شود. فرش‌های ایرانی دارای طرح‌های متنوعی هستند اما در این میان طرح‌های ترنج دار از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و در بیشتر فرش‌های ایران به چشم می‌خورند. نقش کهن ترنج که به باور کارشناسان هنر قدمت آن به دوران باستان باز می‌گردد طرحی نمادین است که از هزاران سال پیش مورده استفاده هنرمندان بوده است. بسیاری نقش ترنج را الهام گرفته از گلستان (باغ) یا حوض (آبگیر) دانسته‌اند که هر دو تجلی بخش بهشت بر روی زمین است. قدیمی‌ترین نقش ترنج به شکل امروزی را در هنر جلد سازی و کتابت‌های دوره تیموریان می‌توان یافت که با گذشت زمان به هنر قالی بافی و کاشی‌کاری ورود کرد .

نقش ترنج در هنر و معماری

علاوه بر استفاده از نقش ترنج در طراحی نقشه‌های فرش‌، شاهد ورود این طرح در بسیاری از دیگر صنایع دستی ایرانی مانند کاشی کاری، گره چینی، جلد سازی، معرق و منبت هستیم. تکرار و ماندگاری ترنج در آثار مختلف نشان از محبوبیت این نقش و ارتباط تنگاتنگ آن با ساختار فرهنگی مردم ایران دارد.

استفاده از طرح ترنج در چاپ سنتی سفره‌های اصفهان استفاده از طرح ترنج در هنر میناکاری

ردپای نقش ترنج را در آثار معماری ایرانی نیز می‌توان یافت. از جمله مکان‌هایی که نقش ترنج در آن بارها استفاده شده ساختمان ارگ کریم خان در مجموعه‌ی زندیه شهر شیراز است. این ساختمان حدود 220 سال پیش به عنوان اقامتگاه برای کریم خان پادشاه زندیه و خانواده او طراحی شده است. در این ساختمان حوض‌ها، سنگ‌ ازاره‌ی دیوارها و شیرسرهای سقف به شکل ترنج طراحی شده‌اند. همچنین از این طرح در بیشتر تزئینات گچ‌بری و آهک‌بری بناها در مجموعه‌ی زندیه شامل حمام‌، مسجد، کوشک‌ها و بازار نیز استفاده شده است. فضای زیرین گنبد بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان از دیگر بناهای مشهوری است که با طرح ترنج مزین شده است.

کاشی کاری‌های بی‌نظیر بخش زیرین گنبد مسجد شیخ لطف‌الله

برج 14 متری ارگ کریمخان با تزئینات آجری به شکل ترنج

طراحی حوض‌های ارگ کریمخان به شکل ترنج

ترنج در مناطق مختلف ایران

ترنج‌ها جزء اصلی‌ترین طرح استفاده شده در نقشه‌‌ی‌ قالی‌ ایرانی هستند. ترنج در قالی‌ها هرچند یک نام دارد اما شاهد بی‌نهایت طرح متفاوت در هرکدام از آن‌ها هستیم چراکه تنوع ترنج‌ها زیاد بوده و طراحان آزادی عمل بسیاری در طراحی این نقش زیبا دارند. ترنج‌ها را می‌توان در اشکال مختلف هندسی همانند دایره، بیضی، لوزی، مستطیل و مربع طراحی کرد و درون آن‌ها را با استفاده از نقوش ختایی، اسلیمی و حتی حیوانی و تصویری زینت بخشید. لچک و ترنج نام معروف‌ترین طرح قالی ایرانی است که در گروه پرفروش‌ترین‌ فرش‌ها نیز قرار می‌گیرد. این طرح شامل یک ترنج بزرگ در مرکز زمینه و لچک‌هایی ( مثلث‌های کوچک طرح دار در چهار گوشه زمینه فرش) در اطراف است که لچک‌ها از نظر طرح معمولا متناسب با ترنج قالی بافته می‌شوند. اما گاهی ترنج به تنهایی در نقشه‌ی قالی استفاده می‌شود که این طرح از قالی به سه ترنج یا ترنج-ترنج معروف است. ترنج‌ها نقش بسزایی در ایجاد بخش‌های مختلف رنگی در زمینه‌ی فرش‌ ایفا می‌کنند.
استفاده از طرح ترنج در بیشتر فرش‌های مراکز مختلف قالی بافی ایران رایج است. اما گاهی منطقه‌ای تمایل بیشتری برای استفاده از یک نمونه‌ی خاص ترنج دارد. برای مثال در فرش‌های آذربایجان بیشتر اوقات ترنج‌ها بدون لچک هستند و یا ترنج‌ در فرش‌های بافت کرمان بیشتر حالت مستطیل کشیده و لوزی دارد درحالی که ترنج‌ها در فرش‌های دستباف اصفهان به حالت گرد و خورشیدی دیده می‌شوند. به صورت کلی تفاوت در شکل هندسی ترنج، نقوشی که در آن طراحی می‌شود و حتی نسبت ترنج به کل فرش می‌تواند وجه تمایز این طرح از فرش دستباف در مناطق مختلف ایران باشد.

نمونه‌ای از طرح فرش سه ترنج

ترنج در دوره صفویه

همان‌طورکه در دیگر مقاله‌های مجله فرش بوم اشاره شد، شاهان حکومت صفوی با توجه به علاقه‌ی شخصی و ارزشی که برای هنر قائل می‌شدند، زمینه را برای رشد هنرمندان در این دوره فراهم ساختند. بسیاری از هنر‌های تجسمی و صنایع دستی به خصوص قالی بافی در این دوره شکوفا و شهره جهان شد. طراحان فرش نقش ترنج را به اوج زیبایی خود رساندند و به عنوان یکی از نخستین طرح‌ها در قالی‌های مشهور این دوره مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر قالی در بیشتر آثار هنری به جا مانده از این دوره مانند کاشی‌کاری، جلد سازی، گچ‌بری و… می‌توان نقش مایه ترنج را مشاهده کرد.
قالی موج دریا، قالی اردبیل، قالی سنگشکو، قالی پولونز، قالی‌ سالتینگ و قالی چلسی از جمله معروف‌ترین فرش‌های دستباف ترنج دار در دوره صفویه هستند که امروزه زینت بخش موزه‌های ایران و جهان شده‌اند.

فرش چلسی شامل دو ترنج کامل و دو ترنج متصل به حاشیه موزه ویکتوریا و آلبرت لندن