هدف از مقاله پیش‌رو، شناخت عواملی است که سبب وجود زیبایی در فرش دستباف می‌شوند؛ یا به عبارت ساده‌تر، چه عواملی باعث می‌شوند که ما یک فرش دستباف را زیبا ببینیم؟ عوامل زیبایی‌شناسی یا ایجاد زیبایی در فرش به دو دسته باطنی و ظاهری تقسیم می‌شوند. عوامل باطنی در ارتباط با حالات روحی، معنوی و دریافت‌های درونی هنرمند طراح و بافنده است و در دل هنر نهفته هستند. این عوامل بیشتر خصوصیات روانشناختی، جامعه‌شناختی و رویکردهای مذهبی و دینی هنرمند را در نشان می‌دهد. برای بررسی لازم است بدانیم که در طول زمان، فرش‌بافی تحت تأثیر چه عواملی قرار گرفته و تغییر کرده است و این عوامل چگونه بر ویژگی‌های ظاهری فرش تاثیر گذاشته‌اند. مجموعه عوامل ظاهری نیز خود به دو دسته قابل تقسیم است: درونی و بیرونی. درونی آن قسمت از زیبایی‌های فرش است که در نگاه دقیق‌تر دیده می‌شود و بیشتر توسط بافنده و متخصصان فرش به چشم می‌آید. مهم‌ترین زیبایی‌های بیرونی عبارتند از: طرح و نقش، رنگ و ابعاد.
|
اینجا کلیک کنید و از بازار بزرگ فرش دستباف دیدن فرمایید
|
عناصر مشترک زیبا سازنده در فرش ایرانی
1. طرح و نقش
طرح و نقش از اصلی‌ترین عوامل در زیبایی‌های فرش ایران است و ویژگی‌هایی دارد که رعایت و کاربرد آن‌ها در طراحی، باعث ظهور تصویری زیبا در ذهن مخاطب می‌شود. این عوامل هم در متن و هم در حاشیه فرش وجود دارد به طوری که می‌توان روابط حاکم بر عناصر اصلی طراحی را در دو قسمت متن و حاشیه نظر گرفت. تعداد، کیفیت و اندازه نقوش از جمله اصولی هستند که در طراحی حاشیه استفاده می‌شوند. استفاده از این عناصر در طراحی حاشیه باعث برجسته شدن طرح متن یا حاشیه نسبت به همدیگر و یا در هماهنگی با یکدیگر می‌شود. به عبارت دیگر طراح با مهارت خویش، برای بیان زیبایی در نقش فرش، می‌تواند از هریک از موارد فوق، به شیوه‌ای خاص استفاده کند. استفاده از یک شکل و تکرار آن و یا شکل‌های متفاوت و بیشتر، باعث می‌شود تا طراح با شیوه خلوت و شلوغی، به پر کردن فضای حاشیه بپردازد. به عبارت دیگر، در این ویژگی، طریقه پوشانندگی فضای حاشیه، به وسیله نقش مایه موردنظر انجام می‌شود تا متوجه شویم که تراکم، تمرکز و یا گسست نقش مایه‌های منفرد چگونه به زیبایی حاشیه فرش و هماهنگی میان اجزای طراحی متن و حاشیه کمک کرده است.
در مورد کیفیت نقوش، جست‌وجو می‌شود که طراح، نقش حاشیه را از متن گرفته و یا حاشیه را مستقل از متن و به صورت مجزا نقش کرده است. یعنی نوع نقش‌مایه‌ها متفاوت از نقش‌مایه‌های متن فرش است.
در بحث اندازه نقوش حاشیه فرش، در حالت‌های متفاوتی که بستگی به طرح متن و انتخاب طراح دارد، نقوش حاشیه نسبت به نقوش متن، ابعاد کوچک‌تر، بزرگ‌تر یا هم‌اندازه با نقوش متن پیدا می‌کنند.
وقتی زیبایی در فرش به‌وجود می‌آید که عوامل حاشیه و متن در ارتباطی بینابین، یکدیگر را حمایت کنند. حاشیه کار بست طرح را انجام می‌دهد و قالبی برای تجمع عناصر پراکنده و تمرکز بصری است. حاشیه مانند سطحی بسته عمل می‌کند. سطح بسته پایدارتر از سطح بی حد و مرز است. در ساختار تمامی فرش‌های ایرانی، از طرح‌های سراسری و افشان گرفته تا قاب‌قابی و محرمات، وجود حاشیه را می‌توانید مشاهده کنید.
در طراحی متن و یا زمینه فرش نیز نکات قابل توجهی وجود دارد که رعایت و بکارگیری آن‌ها بر زیبای فرش می‌افزاید؛ از جمله این که طراح با استفاده از قوانین ریاضی و یا قواعد تعادل، توازن و تناسب سعی می‌کند تا ترکیب‌بندی بصری طرح، واسطه ایجاد زیبایی در فرش است.
2. زیبایی رنگ
بعد از طرح و نقش، رنگ از موثرترین عوامل زیبایی فرش ایران است. استفاده از رنگزاهای طبیعی و گیاهی در قدیم، موجب مرغوبیت فرش می‌شد. با این شیوه رنگرزی مواد اولیه، در مقابل نور خورشید و شست‌وشو ثبات داشته و ملایمت و درخشندگی آن‌ها بر کیفیت فرش می‌افزود. ولی سختی و مشقت بسیار این شیوه رنگرزی، وقت‌گیر بودن آن و گرانی برخی رنگزاها، به‌تدریج باعث رونق بازار رنگرزی شیمیایی گردید. همین امر، یعنی اسلوب و طریقه رنگرزی شیمیایی، عاملی تأثیرگذار بر زیبایی فرش است. ولی برای بررسی زیبایی‌های رنگ در فرش ایران، عوامل مربوط به جغرافیای بافت و رعایت اصول و مبانی رنگ در فرش نیز از جمله موارد بسیار مهم است.
کاربرد رنگ در فرش در هر منطقه جغرافیایی ایران، ویژگی‌های خاص خود را دارد. از همین روی فرش اصفهان و نائین از فرش سیستان یا تبریز یا فارس به راحتی تشخیص داده می‌شود، چون رنگ نیز علاوه بر طرح و نقش، به فرش هویتی ویژه منطقه جغرافیایی آن می‌دهد.
در فرش اصفهان از حدااقل دوازده تا حداکثر سی رنگ و در فرش نائین حداقل شانزده رنگ استفاده می‌شود. این در حالی است که در فرش تبریز تا هشتاد رنگ و در فرش‌های تابلویی تا هشتصد رنگ کاربرد دارد. در اکثر رنگ‌های فرش اصفهان، رنگ‌های سرد نسبت به رنگ‌های گرم کاربرد بیشتری دارد.
با دقت بر تعدادی از فرش‌های مرغوب و زیبا، تأثیر استفاده از اصول و مبانی رنگ را در فرش تشخیص داد. نوع رنگ، درجه اشباع و درخشندگی آن و استفاده مختلف از تضادهای رنگی، هر یک مباحث مربوط به مبانی علمی رنگ که ناشی از شناخت درجات متفاوت آن است، هر یک مباحث مربوط به مبانی علمی رنگ را متذکر می‌شوند که قابل انطباق با رنگرزی نقوش و طرح فرش است. مثلاً تأثیر احساسی و روانی رنگ قرمز و زرد، سبب ایجاد حالت بسط و گسترش در وجود آدمی است و رنگ آبی موجد حالت انقباض و سکون. حتی جای رنگ، جهت رنگی در تصویر، وسعت سطوح رنگی و روابط تضاد رنگ‌ها با یکدیگر، از ارزش‌های بیانی رنگ در ترکیب‌بندی برخوردار است.
3. زیبایی ابعاد
ابعاد و اندازه فرش به دو روش به زیبایی فرش می‌افزاید:
– درصورتی‌که متناسب با نوع کاربری فرش باشد.
– درصورتی‌که نوع نقش و طرح انتخابی در تناسب با ابعاد در نظر گرفته برای بافت فرش توسط طراح باشد. به همین دلیل است که طرح‌هایی نظیر گلدانی و محرابی در ابعاد قالیچه، و طرح‌هایی نظیر خشتی و باغی در ابعاد قالی بافته می‌شوند.
در مورد زیبایی‌های معنوی فرش که تحت عنوان تأثیر عوامل باطنی به آن اشاره کردیم نیز شاخصه‌های گوناگونی بر زیبایی فرش تأثیر می‌گذارند. مثلاً نیت و صدق هنری هنرمند، شهود، تخیل و الهام، حتی باورها و انگاره‌های مذهبی و دینی. و این بعد دینی مستتر در روح فرش ایرانی است که تعادل میان ظاهر و باطن را در هنرهای ایران آشکار می‌سازد.
سخن پایانی
طرح و نقش، رنگ و تناسب در ابعاد، عواملی هستند که سبب خلق زیبایی در فرش دستباف ایرانی می‌شوند. در واقع، هر فرش ایرانی ترکیبی است از طرح زیبا، رنگ موزون و ابعاد متناسب، و مجموع این عوامل است که سبب شهرت فرش ایرانی در دنیا شده است. «فرش بوم» مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف است که تنوع بی‌نظیری از فرش‌های اصیل و زیبای ایرانی را عرضه نموده است و شما می‌توانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.
