اگر فکر می‌کنید چیده شدن نخ‌های چله و پایین کشیده شدن یک فرش از روی دار پایان کار بافت یک فرش دستبافت است، باید بگوییم که اشتباه می‌کنید. فرش‌ها بعد از پایین کشیده شدن از دار، نیازمند انجام فرایند‌های مختلفی بوده تا قابل استفاده شوند. پرداخت، شست‌وشوهای متعدد، دو گره بافی و… از جمله این اقدامات هستند؛ اما شاید هنر لبه دوزی برای شما نسبت به سایرین آشناتر باشد چراکه احتمالا بارها آن را از نزدیک دیده باشید. فرش دستبافت خود را کنار زده و پشت آن را مشاهده کنید، اگر قالی شما نفیس و دستبافت باشد احتمالا باید دورتادور و یا قسمت‌های طول فرش نواری چرمی را ببینید که بر لبه فرش دوخته شده است. همین نوار باریک می‌تواند بر سلامت فرش شما بسیار تاثیر گذار باشد! با ما در این قسمت از مجله فرش بوم همراه شوید تا بیشتر با این هنر دست دوز و مهم آشنا شوید.
لبه دوزی چیست؟
لبه دوزی یا نوار دوزی یک حرفه هنری است که به صورتکاملا دستی توسط رفوگران و یا مرمت کاران فرش در مرحله نهایی پس از بافت انجام می‌شود. لبه دوزی عموما با استفاده نوارهای چرمی بر پشت فرش انجام می‌شود. گاهی شاهد استفاده از نوارهای پارچه‌ای به جای چرم نیز هستیم که مرغوبیت آنچنانی ندارد.
چرا چرم؟
فرش‌های دستبافت ایرانی یکی از ارزشمند‌ترین صنایع دستی موجود در جهان به شمار می‌آیند. تقریبا در تمام کشور‌ها این محصول یک کالای لوکس محسوب می‌شود. تمام این موارد دلایلی است که برای حفظ و نگهداری از آن اقداماتی انجام شود. یکی از این اقدامت که در مقدمه به آن اشاره شد دوخت یا اتصال نواری به دور تا دور حاشیه فرش از قسمت پشت بافت است. علت انتخاب این نوار از جنس چرم می‌تواند دو دلیل داشته باشد؛
1-تمام اجزاء تشکیل دهنده یک فرش‌های دستبافت ایرانی از مواد طبیعی تهیه شده است که می‌توان آن را از طبیعت به دست آورد. به عنوان مثال ابریشم‌ها از پیله‌های کرم ابریشم و نخ‌های چله یا مرینوس‌های رنگی از پشم گوسفندانی تهیه می‌شوند که در مواد رنگزای طبیعی ساعت‌ها جوشیده و طی فرایندی سنتی و طبیعی رنگرزی شده‌اند، از همین نظر اگر قرار باشد به این گونه فرش قسمتی الحاق شود، بهتر است آن نیز از جنس طبیعی باشد. چرم دقیقا همان ماده طبیعی است که از دل طبعیت به دست آمده و می‌تواند با سایر مواد طبیعی همچون پشم و ابریشم سازگار باشد چراکه ریشه‌ای مشترک دارند. هرچند متاسفانه گاهی شاهد جایگزینی چرم و استفاده از پارچه‌های پلاستیکی که در کارخانه‌ها تولید می‌شوند هستیم اما باید بدانید همانندی و هماهنگی دو جنس که در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند باعث افزایش مدت زمان ماندگاری آن خواهد شد.
2- پیش‌تر اشاره کردیم که قالی دستبافت یک کالای بسیار لوکس است، بنابراین نمی‌توان برای اتصال قسمتی به بدنه آن از یک محصول یا ماده‌ای ارزان قیمت و کم ارزش بهره برد. چرم و پارچه‌های طبیعی می‌توانستند انتخاب‌های مناسبی باشند که مورد دوم به دلیل ارزش بیشتر، استحکام و ماندگاری بالا انتخاب شایسته‌تری خواهد بود.
فواید لبه دوزی فرش‌ها
شاید مهم‌ترین مزیتی که لبه دوزی برای فرش ایجاد می‌کند جلوگیری از لوله شدن آن باشد. لوله شدن قالی به ویژه در فرش‌های دستبافت مشکلی رایج و متداول است که می‌تواند ناشی از ایرادات حین بافت باشد. این مشکل معمولا توسط رفوگرها با عملیات لبه دوزی حل خواهد شد و بافنده در آن نقشی ندارد؛ هرچند که بسیاری آن را جزو فرایند بافت فرش دانسته و کمتر با مهارت رفوگرها آشنا هستند. مجله فرش بود در مقاله رفوگری فرش، هنر فراموش شده ایران به صورت مفصل به این هنر ارزشمند پرداخته است که توصیه می‌کنیم فرصت مطالعه آن را از دست ندهید.
لینک به مقاله: رفوگری فرش، هنر فراموش شده ایران
دومین و یا به باور برخی از متخصصین صنعت فرش مهم‌ترین فایده لبه دوزی دستبافته‌ها به وسیله چرم، جلوگیری از آسیب به لبه‌های فرش است. لبه‌های فرش روزانه بیشتر در معرض برخورد با اجسام و ساییده شدن هستند، از این روی وجود لایه‌ای نازک در قسمت زیرین آن‌ها می‌تواند آسیب را کمتر کرده و بر عمر فرش بیافزاید.
سومین مزیت لبه دوزی فرش که می‌توان به آن اشاره کرد، ایجا استحکاک بین فرش و سطح زمین است. از آنجایی که امروزه در منازل کمتر شاهد پوشش سطح با موکت هستیم، به منظور جلوگیری از سُر خوردن فرش از روی سطوحی همچون سرامیک، لمینیت و یا پارکت‌های چوبی فرش‌ها لبه دوزی می‌شوند.
در نهایت چرم‌های لبه فرش می‌تواند محل مناسبی برای الحاق یا حکاکی برند کارگاه بافندگی یا شخص بافنده باشد.
ابزار و مصالح نوار دوزی
1 چرم: طبیعتا نخستین چیزی که برای لبه دوزی پرمی فرش نیاز است، مقداری مناسب از چرم طبیعی و مرغوب می‌باشد. چرم بایستی به خوبی خشک شده و با ضخامت یکسانی پرداخت شده باشد.
2 سوزن: در صنعت سوزن‌های متفاوتی با آنچه در منازل شما موجود است وجود دارد. برای دوخت و دوز چرم بر لبه‌ی فرش بایستی از سوزن‌های مخصوص چرم دوزی استفاده که در مقایسه با سوزن‌های دیگر درشت‌تر و ضخیم‌تر است.
3 نخ چرم: این نخ‌ها جنسی متفاوت از نخ‌های پشمی دارند. نخ‌های چرم جنسی مومی داشته و بسیار محکم هستند تا حدی که بدون استفاده از ابزار برش چون قیچی و چاقو پاره نمی‌شوند.
4. قیچی و ابزار برش: محکم بودن نخ‌هایی پرمی باعث می‌شود که رفوگر برای چیدن نخ‌ها حتما از یک ابزار برش شبیه با قیچی یا تیغ‌های مخصوص استفاده کند.
نکات لبه دوزی
لبه دوزی یک هنر دستی محسوب می‌شود که همانند هر هنر دستی دیگری سخت بود نیازمند دقت زیادی است. نکات مiم بسیاری است که طی انجام این فرایند شخص رفوگر بایستی به آن توجه کند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها انتخاب رنگ نخ است. برای هرچه زیباتر شدن فرش باید رنگ نخ‌ها با رنگ قسمت‌های مختلف فرش همانند متن یا حاشیه‌ها متناسب و یا یکسان انتخاب شود.
همچنین مرحله دوخت و دوز چرم بر سطح پشتی فرش با دوخت‌های متنوعی انجام می‌شود؛ اما بهترین نوع آن دوخت زیگزاگ یا همان دوخت 7 و 8 است. این دوخت علاوه بر زیبایی مقاومت خوبی نیز در طولانی مدت دارد.
سخن پایانی
هرچند لبه دوزی فرش‌ها می‌تواند فواید بسیاری چه از نظر دوام و چه حتی زیبایی بصری داشته باشد اما بسیار مهم است که این عملیات توسط شخصی با مهارت بالا و آموزش دیده انجام شود. چراکه این دوخت و دوز مستقیما بر روی لوار‌ها و حاشیه فرش انجام شده و هرگونه خطا می‌تواند از ارزش و کیفیت فرش کم کند. امروزه در بسیاری از قالی‌شویی‌ها نیز لبه دوزی انجام می‌دهند اما همان‌طور که اشاره کردیم این فرایند بخشی از مراحل پایان کار بافت فرش استکه مرمت کاران و رفوگران آن را انجام می‌دهند، پس اگر فرش شما لبه دوزی ندارد بهتر است انجام آن را به یک شخص متخصص و حرفه‌ای بسپارید.
