پازیریک – قدیمی‌ترین فرش جهان را بیشتر بشناسیم

پروفسور رودنکو در سال 1949 میلادی، قطعه فرشی گره‌دار را که در اصل به‌عنوان پوشش اسب کاربرد داشته است، در گورهای پوشیده از یخ چادرنشینان صحراگرد در محلی به نام «پازیریک»، در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان و در میان کوه‌های آلتائی کشف می‌کند. زمستان‌های سرد و یخ‌زده سیبری سبب شده است تا این فرش از آسیب‌دیدگی در امان باشد و نسبتاً سالم به دست ما برسد. این فرش به دلیل مکانی که در آن پیدا شد، پازیریک نام‌گذاری شد. پروفسور رودنکو، در مورد سابقه‌ی تاریخی این فرش، که اکنون در موزه‌ی «آرمیتاژ در لنین‌گراد» در محفظه‌ای خالی از هوا نگهداری می‌شود، معتقد است که در زمان مادها و یا پارت‌های کهن بافته شده است. پژوهشگری دیگر بر این عقیده است که در فرش پازیریک، ترکیبی از طرح‌های آشوری و هخامنشی و سکایی به‌کاررفته است. این پژوهشگر نیز همچون رودنکو، معتقد است که مبدأ فرش پازیریک، ایران است. به‌طور کلی، اکنون با اطمینان باید گفت این نمونه‌ی نادر و منحصربه‌فرد، مربوط به دوران شکوهمند پادشاهان هخامنشی است که تاکنون به‌عنوان تنها مدرک موجود از فرش‌بافی این دوره، مورد توجه محققین و متخصصین قرار گرفته است.

ویژگی‌های فنی فرش پازیریک

این فرش قدمتی 2500 ساله دارد و در اندازه‌ی 189×210 سانتیمتر و با 3600 گره در دسی‌متر مربع بافته شده است. تصاویر حاشیه‌ی این فرش با اشکال و نقوش متداول در دوره‌ی هخامنشی و نقوش تخت جمشید، شباهت فراوان و غیرقابل انکاری دارند. در زمینه‌ی بخش میانی فرش پازیریک نیز تصاویر ستاره‌های چهار پر، مانند اشکال نقش بسته بر روی اشیای کشف شده در لرستان مربوط به دوره هخامنشی، در مجموعه‌ای از قاب‌ها محصور شده‌اند. گوزن‌هایی با شاخ‌های پهن نیز، که بر حاشیه‌ی فرش پازیریک بافته شده‌اند، به‌وضوح در حجاری‌های بیستون دیده می‌شوند. جنس این فرش کاملاً از پشم است، تارهای فرش اندکی کشیده شده، پود کشی آن نیز به‌صورت سه یا چهار ردیف پود بعد از هر دو ردیف بافت است که به‌صورت شل کشیده شده است. رجشمار این قالی گران‌بها، تعداد 39 گره در هر 6.5 سانتی‌متر، یا 42 گره در هر 7 سانتی‌متر می‌باشد که در مقایسه با فرش‌های امروزی، در دسته فرش‌های نسبتاً ظریف و نفیس به شمار می‌رود. نوع گره مورد استفاده در بافت فرش پازیریک، گره ترکی است.

رنگ در فرش پازیریک

رنگ قالی پازیریک در طول زمان تغییر کرده و رنگ اصلی آن، به سایه‌های صورتی روشن و سبز کم‌رنگ تبدیل شده است، اما در اصل رنگ این فرش بسیار روشن و درخشان بوده است. آزمایش‌های شیمیایی، وجود رنگدانه نیل را در این فرش اثبات کرده است و این نشان دهنده آن است که در فرش پازیریک، از نیل برای بدست آوردن رنگ آبی و یا رنگ‌های مشابه آن استفاده شده است. همچنین در ساختار رنگ‌دانه‌های بکار رفته در این فرش دو نوع اسید یافت شده است که احتمالاً برای رسیدن به رنگ قرمر (قرمزدانه) استفاده شده است. در بافت این فرش پرزدار، رنگ‌های متعددی همچون قرمز، سبز، آبی، نارنجی و نوعی سبز متمایل به آبی که به «رنگ پازیریک» معروف است، استفاده شده است.

طرح و نقش در فرش پازیریک

همانطور که گفته شد، شباهت بسیار زیادی مابین نقوش قالی پازیریک، و نقوش مورد استفاده در دوره هخامنشی وجود دارد. در حقیقت یکی از اصلی‌ترین دلایلی که محققین این فرش را ایرانی می‌دانند، وجود همین شباهت و همخوانی در نقوش فرش با نقوش کهن ایرانی است. در ادامه به توضیح نقوش این فرش نفیس و منحصربه‌فرد می‌پردازیم.
متن فرش شامل 24 مربع است که داخل هر کدام، ستاره‌ای هشت پر وجود دارد. در ردیف دوم پس از زمینه، تصاویر حیوانات افسانه‌ای شبیه به یک شیر بالدار وجود دارد که اصطلاحاً به آن «گریفن» (ترکیب نقش دو حیوان با یکدیگر) گفته می‌شود. در ردیف سوم، نقش 24 عدد گوزن شاخ پهن وجود دارد. در ردیف یا حاشیه چهارم، ستاره‌ای شبیه به ستاره‌های هشت پر متن فرش به تعداد 62 عدد وجود دارد. نقش ردیف یا حاشیه پنجم، تعداد 28 تصویر اسب سوار است که به صورت یکی در میان، به صورت سوار بر اسب یا پیاده هستند. در نهایت، آخرین حاشیه یا ردیف ششم، مجدداً همان تصویر حیوان افسانه‌ای بالدار یا گریفن، قرار دارد. هم حیوانات افسانه‌ای بالدار، و هم نقش گل هشت پر، به وفور در آثار هنری و حجاری‌های دوره هخامنشی، و همچنین دوران مادها و پارت‌ها که پیش از هخامنشیان بر ایران حکومت می‌کردند، مشاهده می‌شود. همین امر است که بسیاری از محققین معتقدند فرش پازیریک به دست هنرمندان ایرانی (احتمالاً در آذربایجان) بافته شده است.

ارزش و اهمیت فرش پازیریک

قالی پازیریک از هر جهت، یک کشف استثنایی و بسیار مهم است. تا پیش از پیدایش این فرش، این نظریه وجود داشت که ترک‌ها و مغول‌ها مبتکران صنعت فرش‌بافی در دنیا بوده‌اند. اما کشف پازیریک در این مورد شک و تردید ایجاد کرد. مورد دیگر این است که برای باستان‌شناسان قابل تصور نبود که یک شیء تاریخی از حدود چهارصد سال پیش از میلاد به دست آید که تا این حد به لحاظ فنون بافت و نقشه، کامل و پیشرفته بوده و حتی به لحاظ تکنیکی در سطح دست‌بافته‌های امروزی باشد. در هر صورت، کشف فرش منحصر به فرد پازیریک، ثابت کرد که ایرانیان در حدود 2500 سال پیش، با فنون و تکنیک‌های طراحی و بافت فرش گره‌دار به خوبی آشنا بوده‌اند، و توانسته‌اند شاهکاری خلق کنند که به لحاظ فنی و ظرافت در بافت، ارزشی برابر با فرش‌های نفیس امروزی دارد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله یکی از شاهکارها و افتخارات هنر فرش‌بافی ایرانی را معرفی کردیم که به درستی لقب «قدیمی‌ترین قالی جهان» را به خود اختصاص داده است. فرش پازیریک، که اکنون در موزه‌ی آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود، قطعه‌ای نفیس است که ثابت می‌کند ایرانیان از گذشته‌های بسیار دور، صنعت فرش‌بافی پیشرفته‌ای داشته‌اند. آشنایی با شاهکارهای هنری ایران همچون فرش پازیریک، به ما کمک می‌کند که بدانیم آنچه که اکنون به‌عنوان فرش دستباف خرید و نگهداری می‌کنیم، ادامه‌ی سنت چندین هزار ساله‌ی اجدادمان است. فروشگاه آنلاین «فرش بوم» مرجع خرید فرش‌های دستباف در طرح، رنگ و ابعاد متنوع است، که کیفیت و اصالت محصولات خود را تضمین می‌کند. این فروشگاه مجموعه‌ای متنوع از زیباترین و نفیس‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی را برای شما فراهم نموده است، و شما می‌توانید با کمک مشاوران آنلاین این فروشگاه، خرید خوبی را تجربه کنید.

جهت بازدید از بازار آنلاین فرش دستباف فرش بوم اینجا کلیک نمایید