تصور کنید در بازار سنتی فرش فروشان شهر خود در حال تماشای حجره‌های قدیمی هستید تخته فرش‌های نفیس دستباف روی هم چیده و تابلو فرش‌های رنگارنگ بر دیوارها آویخته شده‌اند. از بازار خارج می‌شوید و همچنان شیفته آن همه زیبایی که دیده‌اید، اما چه چیزی را بیشتر از همه به یاد می‌آورید؟ طرح و نقش‌های زیبا و یا رنگ‌های متنوع و زنده‌ای که زیر نور چراغ‌ها خودنمایی می‌کنند؟
اگر واقع بین باشیم تا به امروز همه جا بیشتر صحبت از طرح و نقشه فرش دستباف ایرانی بوده در حالی که یکی از ویژگی‌های منحصر به فردی که مردم دنیا را علاقه‌مند به انتخاب فرش دستباف ایرانی می‌کند رنگ بی‌همتای آن‌ها است. با این قسمت از مجله‌ی فرش بوم همراه باشید تا پرده از سِر درخشش و محبوبیت رنگ دست بافته‌های ایرانی برداریم.
رنگ در بافت فرش
به طبیعت پیرامون خود که می‌نگریم همه چیز رنگی است. رنگین کمان با هفت رنگ، گل ها و پرندگان با صدها رنگ، آبی آسمان و دریا، سبز گیاه و چمن همه و همه جلوه‌های زیبای طبیعت اطراف ما هستند؛ همان چیزی که بافندگان ایرانی با الهام از آن و گره زدنشان به تار و پود‌های قالی با خود به درون چهار دیواری خانه‌های ما آوردند. در گذشته انتخاب رنگ در فرش‌های دستباف ایرانی با الهام از طبیعت پیرامون بافندگان انجام می شد و جغرافیایی که فرش در آن بافته می‌شد تاثیر مستقیمی بر رنگ بندی آن داشته است. به همین دلیل رنگ‌های به کار رفته در فرش‌های دستباف ایرانی معمولا شاد و زنده بوده و همانند طبیعت باعث افزایش نشاط و روحیه مثبت در انسان می‌شوند. کارشناسان فرش دستباف باور دارند بعد از طرح و نقش، رنگ موثرترین عامل زیبایی فرش ایران است. رنگ در فرش‌های ایرانی با انجام فرایند رنگرزی به معنای رنگ دهی به کالاهای نساجی با استفاده از مواد رنگزای طبیعی و یا شیمیایی توسط استادکاران ماهر در محیط طبیعی و یا کارگاه‌های مخصوص انجام می‌شود. رنگرزی جزو هنرهای سنتی ایران و با قدمتی چند هزار ساله است.
رنگارنگ به وسعت ایران
در هر منطقه جغرافیایی ایران رنگ‌ها کاربرد‌های متفاوتی از هم دارند؛ همین موضوع باعث شده رنگ فرش منطقه اصفهان متفاوت از کرمان و سایر مناطق قالی بافی ایران باشد. رنگ نیز همانند طرح و نقش به عنوان یک معیار هویتی برای فرش محسوب می‌شود. امروزه فام‌های گوناگون رنگی مورد استفاده در هر منطقه مشخص بوده و با دیدن ظاهر فرش می‌توان حدس زد که به کدام یک از مناطق بافت فرش در ایران تعلق دارد. برای آشنایی بیشتر با این مناطق می‌تواند مقاله ایران سرزمین فرش‌های زیبا را مطالعه کنید.
انواع رنگ
مواد رنگزای مورد استفاده در صنعت رنگرزی می‌توانند از منبع طبیعی و یا شیمیایی تهیه بشوند.
رنگ‌های مصنوعی یا شیمیایی: همان‌طور که از نام آن‌ها مشخص است از مواد شیمیایی به دست آمده و قیمتی بسیار ارزان‌تر از رنگ‌های گیاهی دارند. کار کردن با رنگ مصنوعی آسان است و این موضوع باعث رونق تولید و افزایش استفاده از آن‌ها در صنعت رنگرزی شده است در حالی که کالاهای رنگ شده با این نوع رنگ ثبات نوری و ثبات شوری پایینی داشته و در بسیاری از موارد عاملی برای ایجاد حساسیت‌های مختلف در انسان است.
رنگ طبیعی (گیاهی): رنگ‌های گیاهی را با استفاده از مواد رنگزای موجود در دامان طبیعت به دست می‌آورند. این رنگزاهای طبیعی شامل گیاهان، حشرات، انواع اسید، فلز و مواد سنگی مانند زاج سفید زاج سیاه می‌شوند. از میان این مواد رنگ‌زا گیاهان همانند پوست گردو، مِیم انگور، برگ زعفران، اِسپِرک، مازو، حنا، پوست گردو، پوست پیاز و… بیشترین کاربرد را برای رنگ الیاف‌های مختلف دارند. بیشتر رنگ‌های طبیعی را می‌توان با تغییر نوع و میزان زاج تولید و طیف مختلف رنگی ایجاد کرد. نوع رنگ به کار رفته برای رنگرزی مواد اولیه بافت فرش تاثیر مستقیمی بر شیوه تعیین قیمت فرش دستباف خواهد داشت. فرش‌هایی که در بافت آن از رنگ‌های گیاهی استفاده شده باشد ارزشمندتر و از قیمت بیشتری برخوردار هستند.
مراحل تولید رنگ‌های گیاهی
فرایند رنگرزی الیاف‌های طبیعی نخست با شست‌وشوی نخ کلاف و زدودن هر نوع آلودگی، چربی و ماده روغنی آغاز می‌شود. فرایند شست‌وشوی اولیه که در آب 35 درجه و با کفِ صابون انجام می‌شود بسیار با اهمیت بوده، چراکه پاکیزه بودن کلافها قبل از عملیات رنگ دهی موجب ثبات بیشتر رنگ و افزایش دوام آن خواهد شد. پس از خشک شدن الیاف‌های شسته شده، آن‌ها را در پاتیل‌های سنتی و یا دستگاه‌های تحت فشار مدرن قرار می‌دهند و به کمک مواد رنگ‌زا عملیات رنگ دهی انجام می‌شود. پس از چند ساعت جوشیدن، کلافها از روی حرارت برداشته شده و به منظور جذب بیشتر رنگ تا 8 ساعت در پاتیل‌های حاوی مواد رنگ‌زا باقی می‌ماند. آخرین مرحله پس از رنگ گرفتن کلافها خشک شدن آن‌ها است؛ این مرحله به روش‌های مختلفی انجام می‌شود. استادکارها اگر به دنبال رنگ تیره باشند کلاف‌های رنگ شده را زیر نور آفتاب خشک خواهند کرد. در بسیاری از کارگاه‌های رنگرزی سنتی پس از پایان فرایند به منظور ثبات نوری و کیفیت بیشتر کلاف‌های رنگ شده را به مدت چند ساعت در آب روان قرار می‌دهند.
نکته قابل توجه این است که فرایند رنگرزی برای هر رنگ بخصوص متفاوت بوده و روش و مدت زمان خاص خود را دارد؛ برای مثال فرایند تهیه رنگ سبز نسبت به سایر رنگ‌ها پر هزینه‌تر، دوشوارتر و نیازمند مدت زمان بیشتری (حداقل4روز پشت سر هم) است.
دوام رنگ‌های طبیعی
اگر مواد اولیه مصرفی در بافت فرش‌های دستباف به شیوه سنتی و با استفاده از رنگزاهای طبیعی که از گیاهان، حشرات و… به دست می‌آید رنگ شده باشند، محصول نهایی دارای کیفیت بسیار بالاتری نسبت به سایر فرش‌هایی است که با استفاده از رنگ‌های شیمیایی بافته شده‌اند. به صورتی که با گذشت زمان و قرار گرفتن فرش در برابر نور خورشید، شفافیت خود را از دست نداده و کم رنگ نخواهند شد. همچنین هر نوع زیراندازی از جمله فرش‌های دستباف به عنوان یک کالای مصرفی که روزانه بارها مورد استفاده قرار می‌گیرد نیاز به نظافت و شست‌و‌شو دارند و این مسئله می‌تواند موجب آسیب و رنگ پریدگی آن محصول بشود. خوشبختانه الیاف‌هایی که به شیوه سنتی رنگرزی می‌شوند دارای ثبات قابل توجه‌ای در برابر آب بوده و شست‌و‌شو آسیب جدی به فرش شما نخواهد زد.
رنگ به تنهایی کافی نیست…
بدون شک انجام فرایند رنگرزی پشم و تولید یک خامه مرغوب و با استفاده از رنگ گیاهی با کیفیت، در ارزشمند شدن یک فرش دستباف تاثیر بسزایی خوواهد داشت اما این به تنهایی کافی نیست!. شهرت فرش دستباف ایرانی بعد از کیفیت خوب رنگ مدیون دانش بافندگان و طراحان هنرمندی است که با آگاهی از اصول و مبانی رنگ‌شناسی، رنگ‌های مختلف را در کنار یکدیگر قرار می‌دهند.
توجه آگاهانه هنرمند به نوع رنگ و چگونگی تقسیم نقش به سطوح رنگی مختلف _ در جه اشباع و تعادل درخشندگی _ استفاده از تضادهای مختلف رنگی _ گریز از خلوت رنگی _ ایجاد وحدت و انسجام رنگ در کل اثر همه از مواردی هستند که در کنار کیفیت خوب رنگ، یک اثر هنری نفیس و ارزشمند را پدید می‌آورد.
سخن آخر
سختی و طولانی بودن مدت زمان فرایند رنگرزی به روش سنتی در کنار گرانی قیمت مواد رنگزای طبیعی باعث شده امروزه تولید کنندگان فرش تمایل بیشتری به استفاده از رنگ‌های شیمایی داشته باشند. متاسفانه با گذشت زمان این موضوع باعث تعطیلی بسیاری از کارگاه‌های رنگرزی شده و این هنر اصیل و سنتی رو به فراموشی است؛ امید که با شناخت و آگاهی بیشتر نسبت به ارزشمندی این هنر برای حفظ آن اقداماتی صورت بگیرد.
