شاید تا به امروز در مجله فرش بوم بیشتر به معرفی فرش‌های دستبافت نفیس ایرانی و انواع طرح و نقش آن‌ها پرداخته باشیم؛ اما هنر بافندگی ایرانیان تنها در فرشی که می‌شناسید خلاصه نمی‌شود!. ده‌ها زیرانداز مختلف دیگری درمیان صنایع دستی کشور وجود دارد که هر کدام از نظر نقش، رنگ و شیوه بافت بسیار حائز اهمیت و قابل بررسی هستند. زیلو یکی از مهم‌ترین نمونه‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد. در این قسمت از مجله مرجع آنلاین انتخاب فرش، به سراغ قدیمی‌ترین نمونه زیلوی بافته شده در دوران ایران بعد از اسلام می‌رویم. زیلویی که با نام نوش آباد شناخته شده است.
زیلو چیست؟
زیلوها یکی از ساده‌ترین انواع زیر انداز هستند که از گذشته‌های دور انسان‌ها برای پوشش سطح منزل یا اماکن مقدس از آن‌ها استفاده می‌کردند. الیاف پنبه‌ای به کار رفته در زیلو این محصول را تبدیل به یک زیرانداز محبوب برای مناطق گرم و کویری می‌کند. این درحالی است که مناطق کوهستانی بیشتر از دستبافته‌های پشمی استفاده می‌کنند. این زیرانداز پنبه‌ای معمولا تنوع رنگی بالایی نداشته و تنها از چند رنگ محدود در بافت آن استفاده می‌شود. سفید و آبی پرتکرارترین رنگ به کار رفته در زیلوها هستند که می‌توان آن را نمادی از خنکی و روشنایی آب دانست. داری که زیلو بر روی آن بافته می‌شود به صورت عمودی نصب شده و پیچیدگی دارها قالی را ندارد. بافت زیلو را می‌توان در مناطق مختلف جغرافیایی ایران شاهد بود اما به دلیل ویژگی‌های فیزیکی که دارد، بافت آن در شهرهای کویری رایج تر است. بافت زیلو امروز یکی میراث ناملموس کشورمان ایران است که ثبت جهانی شده است.
قدیمی‌ترین زیلوهای ایران
همان طور که احتمالا می‌دانید، سابقه بافت انواع فرش و زیر انداز در ایران به هزاران سال پیش باز می‌گردد. بسیاری از کارشناسان کهن‌ترین فرش جهان، پازریک را متعلق به ایرانیان می‌دانند. قبل تر در مقاله پازیریک از مجله فرش بوم به معرفی این میراث گرانبها پرداخته‌ایم.
لینک به مقاله: پازیریک – قدیمی‌ترین فرش جهان را بیشتر بشناسیم
بنابراین دور از انتظار نیست که ما دستبافته‌های متفاوت و گوناگونی را از پیش اسلام داشتته باشیم، اما از آنجایی که تاریخ کشورمان به دوران پیش و پس از ورود اسلام تقسیم می‌شود، در این قسمت در جست‌و‌جوی قدیمی‌ترین زیلوهای بعد از اسلام هستیم.
بیشتر زیلوهای قدیمی باقی مانده از دوران اسلامی متعلق به پادشاهی صفوی یعنی حدود 350 سال پیش است. تا پیش از تحقیقات جدید، قدیمی‌ترین زیلوی اسلامی را زیلویی که با نام زیلوی میبد مشهور بود می‌دانستند که تاریخ بافتش به دوران صفوی باز می‌گشت. زیلوی مسجد جامع خانقاه تفت متعلق به سال 963 هجری نیز از دیگر زیلوهای قدیمی ایران است. امروز می‌دانیم که قدیمی‌ترین زیلوی ایرانی-اسلامی در شهر نوش آباد بافته شده و بسیار قدیمی‌تر از زیلوی میبد است. تاریخ بافت زیلوی نوش آباد مربوط به اواخر دوره ایلخانی است.
محل نگهداری کهن‌ترین زیلوی ایران
موزه آرمیتاژ در شهر سن‌پترزبورگ امروز میزبان زیلوی کهن ایرانی است. موزه این زیلو را در سال 1985 خریداری کرده و تا به امروز آن را در ساختمان موزه و چندین نمایشگاه مختلف به نمایش درآورده است.
ویژگی ظاهری زیلو
بسیاری از محققان این زیلو را در گروه طرح‌های سجاده‌ای قرار داده‌اند. ابعاد آن حدود 46 * 104 سانتی‌متر است. طرح و نقش محراب‌های موجود در نقشهی زیلو مشابه با یکدیگر هستند که آن را با زیلوهای سایر مناطق متفاوت می‌کند. در قسمت سجده‌گاه می‌توان ده چلیپای زیبا را مشاهده کرد که به زیبایی این اثر را در کنار نقوش نه ضلعی زینت بخشیده است. چلیپاها یا گردونه خورشید از قدیمی‌ترین نگاره‌های زینتی است که تاریخ استفاده از آن به پیش از دوران اسلامی باز می‌گردد.
همچنین این زیلو شامل کتیبه‌ها و نوشته‌های متفاوتی است. درون کتیبه اصلی آیات سوره اخلاص از کتاب مقدس مسلمانان قرآن، بافته شده است. درون لچک‌های موجود در اطراف طاق نماها حدود 20 بار کلمه (( الملک)) تکرار شده که مخفف واژه (( الملک لله)) است. این نقشمایه در سده‌های اول اسلام در آثار هنری بارها دیده شده و بیشتر کاربرد پر کردن فضاهای خالی را داشت است.
برخلاف زیلوهای بافته شده قدیمی، این مورد فاقد نام واقف بوده و تنها نام بافنده در آن بافته شده است.
این نوشته بدین صورت است:
بسم الله الرحمن الرحیم / عمل استاد علی نوش آبادی / ماه رمضان سنه 808
با استناد به همین متن می‌توان این زیلو را قدیمی‌ترین فرش تاریخ دار ایران دانست.
کاربرد زیلوی نوش آباد
نظریات متفاوتی راجع به کاربرد این زیلوی کهن وجود دارد. بسیاری آن را یک زیلوی سجاده‌ای یا به اصطلاح زیلوی صف می‌دانند اما بنا بر ویژگی‌هایی که در بخش قبلی بیان شد، وجود کتیبه‌ای مشتمل بر آیات قرآن و ابعاد کوچکتری که نسبت به زیلوهای صف دارد نمی‌تواند گزینه‌ای مناسب برای پوشاندن سطح مسجد برای نمازگزاران باشد. احتمالا این زیلو حالتی نمادین و زینتی از یک زیلوی سجاده‌ای داشته است. این زیلوی نمادین می‌توانسته در میان صوفیان بسیار حائز اهمیت باشد چراکه به همراه داشتن همیشگی سجاده یکی از سنت‌های مرسوم میان آن‌ها بوده است.
سخن آخر
زیلوی یاد شده همان گونه که از نامش مشخص است احتمالا در شهر نوش آباد کرمان بافته شده باشد. هنرمندان نوش آبادی به سرپرستی استاد علی این زیرانداز را چنان ماهرانه و با استفاده از مواد اولیه باکیفیت بافته‌اند که بعد از گذشت صدها سال همچنان برای ما به یادگار مانده است و نمایشش در یکی از مهم‌ترین موزه‌های جهان موجب افتخار ایران و ایرانی شده است.
نوشته: مریم مصطفوی
