پس از سی سال رنج فردوسی بزرگ و سرایش اثر جاویدان شاهنامه، از این کتاب شعر در طول سالیان مختلف نسخ خطی متفاوتی نگاشته شد؛ یکی از معروف‌ترین این نسخه‌ها، شاهنامه بایسنغری است. این کتاب تفاوت مهمی با سایر نسخ خطی دارد و آن وجود نگاره‌های بسیار زیبایی است که همگی در سال 833 هجری قمری در کتابخانه سلطنتی به منظور اهدا به بایسنغر میرزا نقاشی شد. در این نگاره‌ها طرح‌هایی از فرش‌های دستبافت و سنتی ایرانی وجود دارد که نظر نگارنده مجله فرش‌بوم را به خود جلب کرد. در این قسمت، در فرش بوم سفری خواهد داشت لابه‌لای برگ‌های این کتاب تاریخی و نگاهی خواهد کرد به طرح فرش‌هایی که در این نقاشی‌ها به چشم می‌خورد. تا انتهای این مقاله جذاب و متفاوت با ما همراه باشید.
ویژگی فرش‌های تیموری
متاسفانه از دوران پادشاهی تیموریان نمونه‌ای کامل و سالم از فرش‌های دستبافت باقی نمانده است اما زمانی که به کتاب‌های سیاحان و سفرنامه نویسان دوران تیموری نگاه می‌اندازیم، همگی توصیفی از زیبایی فرش‌های دستبافت آن دوران کرده‌اند. اینکه نام فرش ایرانی در این کتاب‌ها آورده شده، نشان از جایگاه والا و ارزشمند فرش آن زمان دارد؛ بنابراین بدیهی است که نقش یکی از مشهورترین صنایع دستی آن زمان در مهم‌ترین نگارگری دوران خود وجود داشته باشد. بیشتر این فرش‌ها نماینده‌ای شایسته از دستبافته‌های درباری هستند.
باوجود اینکه فرش‌ها تنها بخش کوچکی از یک صفحه نگارگری شده شاهنامه را شامل می‌شوند اما آن‌ها بسیار دقیق، با جزئیات و حساب شده ترسیم شده‌اند. از نظر رنگ‌آمیزی نیز این نگاره‌ها یک شاهکار محسوب می‌شوند. رنگبندی در این فرش‌ها بسیار پخته و درخشان هستند.
طرح‌های فرش‌ها عموما شکل هندسی و به ویژه صورت هشت ضلعی دارند. این هشت ضلعی‌ها گاهی از یک دیگر فاصله داشته و بین این فواصل با نقوش مختلفی تزئین شده‌اند. ستاره و چلیپا از مهم‌ترین این نقوش زینتی هستند. همچنین در این نقاشی‌ها می‌توان حاشیه قالی را نیز مشاهده کرد که اکثرا به صورت اریب بافته شده‌اند.
فرش‌های ترسیم شده در نگاره‌های شاهنامه
در این بخش از مجله به معرفی فرش‌های ترسیم شده در نگاره‌ها خواهیم پرداخت. به صورت کلی شاهنامه بایسنغری شامل بیست و دو نگاره مختلف است که از میان آن‌ها 6 مورد دارای نقش فرش است.
1 برتخت نشستن لهراسب: این نگاره زیبا تصویری را از دربار لهراسب نشان می‌دهد در حالی که خدمتکاران مشغول پذیرایی هستند. در این صحنه فرش زیبایی با نقشه قاب قابی به چشم می‌خورد. تزئیناتی که در نقشه این فرش به کار رفته است دارای پیچیدگی بیشتری است و نسبتا می‌توان آن را جزو نقشه‌‌های شلوغ دانست. گل‌های هشت پر یکی از طرح‌های اصلی درون قاب‌ها است. حاشیه‌های فرش با نقوش کوفی زینت بخشیده شده‌اند که از ظرافت خوبی نیز بهره‌مند هستند.
2 کشته شدن ارجاسب: بدون شک یکی از متفاوت‌ترین طرح‌هایی که از فرش‌های دوران تیموری برای ما باقی مانده، در این نگاره تصویر شده است. این فرش دارای چند ترنج با زمینه‌ای آبی رنگ است که درون هر کدام یک گل شش چر قرار دارد. بافت فرش‌های چند ترنجی در دوران تیموری معمولا رایج نیست. همان‌طورکه در تصویر نیز قابل مشاهده است فرش دارای متن کرم رنگ همراه با حاشیه‌های باریک سبز است. حاشیه اصلی رنگی گرم داشته و نقوش در آن تکرار شده‌اند.
3 دیدار زال و رودابه: همان‌طور که می‌توان از نام این نقاشی حدس زد، در این نگاره نقش زال و رودابه در کنار یکدیگر ترسیم شده در حالی که زیر پای آن‌ها فرش بسیار زیبا گسترده شده است. این فرش دارای اشکال هندسی مختلفی است. 4 حاشیه در این فرش دیده می‌شود که دارای نقوش واگیره‌ای هستند. نخستین نمونه گل‌های چهار پری که امروزه نیز استفاده می‌شود را می‌توان در تزئینات این فرش مشاهده کرد. عنابی، شتری، سفید، قرمز و آبی از جمله رنگ‌هایی هستند که در این فرش به کار رفته است.
4 منذر و بهرام گور: این نگاره خوشبختانه دارای دو تصویر مختلف از فرش است که می‌تواند ما را با تنوع نقوش دوره تیموری بیشتر آشنا کند. فرش بزرگتر زیر تختگاه پادشاه یزدگرد و فرش کوچک‌تر زیر گهواره بهرام گسترده شده است. فرش نخست دارای طرح‌های چلیپا بوده که این موضوع آن را با سیار فرش‌های بافته شده دوران خود متمایز می‌کند. حاشیه اصلی عنابی رنگ بوده و دارای نقوش کوفی است اما حاشیه‌های فرعی طرح ساده‌تری داشته و از نقوش مثبت و منفی تشکیل شده است. رنگ‌های خاکی، سبز، قرمزو آبی در این فرش قابل مشاهده است.
5 اسفندیار و رستم: فرشی که در این نگاره زیر پای رستم و اسفندیار پهن شده است نمونه‌ای رایج از یک فرش دوران تیموری است. یعنی فرش که نقوش به کار رفته در آن هندسی باشد و حاشیه‌ها نیز با نقوش کوفی زینت داده شده باشند. تنها تفاوت در این فرش سبک خاص رنگبندی آن است که کمتر دیده شده است.
6 آوردن شطرنج از هند: این نگاره داستان معروف بازی شطرنج را نمایش می‌دهد که برای نخستین بار از سرزمین هند وارد دربار خسرو انوشیروان در ایران شد. فرشی که در این نگاره گسترده شده را می‌توان تا حدی مشابه با فرش نگاره زال و رودابه دانست. فرش دارای نقوش هندسی مملو از گل‌های هشت پر است. این گل‌ها اضلاع قاب‌ها را تشکیل داده‌اند تا حدی که پیج و خم طرح‌ها قاب را شبیه به دایره کرده است. درون هر قاب یک گل چهار پر طراحی شده است. همچنین کارشناسان تلاش کرده‌اند که نقشه این فرش را باز طراحی کنند. نمونه این باز طراحی را در تصویر زیر می‌توانید مشاهده کنید.
سخن آخر
مثل هر مقاله دیگری از مجله فرش بوم، در این قسمت نیز به سراغ معرفی و آشنا سازی شما با یکی از گونه‌های دستبافت فرش ایرانی پرداختیم اما با یک تفاوت مهم! این بار فرش‌ها تنها یک نقاشی بودند! نقاشی‌هایی که بیشک از روی یک فرش حقیقی نقاشی شده‌اند که با توجه به تاریخ نگارگری این تصاویر می‌تواند ما را با نمونه‌های قالی‌های دوران تیموریان آشنا سازد. همچنین با توجه به باقی نماندن یک تخته فرش سالم از این دوران، نقاشی این فرش‌ها می‌تواند همانند یک نقشه‌ی تاریخی برای ما باشد که با کمک هنرمندان قالی‌باف ایرانی، قابلیت دوباره بافته شدن آن‌ها فراهم شود. قطعا با این ایده جذاب نسل جدید ایران نیز می‌توانند بیشتر با هنر گذشتگان خود آشنا و از میراث آن‌ها پاسداری کنند.
نوشته: مریم مصطفوی
