فرش دستبافت ایرانی نامی آشنا در میان تمام بازار‌های صنایع دستی جهان است. کمتر موزه و یا کاخ اروپایی را می‌توان یافت که اثری از قالی دستباف ایرانی در آن نباشد. افتخار امروز فرش ایران، تا حد زیادی مدیون بینش، علاقه و تلاش گذشتگان ما در مناطق مختلف جغرافیایی در دوره صفویه بوده است. این قسمت از مجله فرش بوم به بررسی مناطق بافت فرش در دوران طلایی صفوی می‌پردازد که بی‌گمان اگر تلاش‌های آن دوران نبود، فرش ایرانی امروزه چنین جایگاهی نداشت.
هنر در عصر صفوی
هنگامی که به تاریخ هنر ایران می‌نگریم، دوران پادشاهان صفوی، عصری درخشان و تاثیر گذار بوده است که تا به امروز بعد از گذشت بیش از 300 سال از آن به نیکی یاد می‌شود. هرچند در این دوران شاهد توسعه و پیشرفت هنر‌های بسیاری هستیم اما فرش بافی به گونه‌ای متمایز از دیگران درخشید، طوری که دیگر یک صنایع دستی معمولی نبود و تبدیل به یک صنعت و تجارتی پر سود و درآمد برای ایران آن زمان شد. استقبال و حمایت مسئولان از علاقه‌مندی و ذوق هنری ایرانیان باعث شد که بهترین نمونه‌های فرش در طول تاریخ ایران در آن زمان بافته شود. از جمله آثاری که در این دوره بافته شد و امروز جزو 50 اثر هنری برتر جهان به شمار می‌آید، فرش نفیس اردبیل یا شیخ صفی است که در مقاله‌ای دیگر از مجله فرش‌بوم این فرش گرانبها را معرفی کردیم؛ برای مطالعه بیشتر و دسترسی به این مقاله جذاب از طریق لینک زیر اقدام کنید.
لینک به مقاله : شیخ صفی، فرشی برای بزرگان
مواد اولیه بسیار با کیفیت نظیر پشم، پنبه و ابریشم در کنار ابزارهای متنوعی که در دسترس بافندگان قرار می‌گرفت از جمله شاخصه‌های مهم این دوران است که باعث افزایش کیفیت فرش‌ها می‌شد. هرچند قالیبافی یک هنر رایج در تمامی مناطق ایرانِ دوران صفوی بود، اما عوامل و شرایط مختلفی باعث پدید آمدن کانون‌های مهم بافندگی می‌شدند که در این قسمت از نوشتار به معرفی مختصر مهم‌ترین آن‌ها خواهیم پرداخت.
1- تبریز
تاریخ بافت فرش در شهر تبریز به سال‌ها قبل از سلسله صفوی و به زمان سلطنت هولاکوخان مغول باز می‌گردد؛ با این وجود نمی‌توان پیشرفت چشمگیر این صنعت را در این بازه تاریخی نادیده گرفت. وجود هنرمندان زبردست تبریزی که از پیش در صنعت بافندگی دستی بر آتش داشتند، خیلی سریع این منطقه را در دوران حکمرانی 2 پادشاه قدرتمند صفوی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، تبدیل به مهم‌ترین کانون تولید فرش‌های دستباف ایران کردند. قالی‌های تبریز، هریس، سراب و قرابه از معروف‌ترین نام‌های آشنا در میان دستبافته‌های این منطقه هستند.
2- اصفهان
شهر اصفهان گسترش هنر قالیبافی خود را تا حد قابل توجه‌ای مدیون شاه عباس کبیر است. شاه عباس با ساخت‌وساز‌های فرآوانی که در این شهر انجام داد، اصفهان را تبدیل به شهری آباد کرد که بسیاری از صنعتگران ماهر برای کار و زندگی به این شهر هجرت می‌کردند. با دستور شاه عباس کارگاه‌های قالیبافی در این شهر دایر و بسیاری از مردم مشغول بافندگی در این کارگاه‌ها شدند. به گفته مورخان شاه طهماسب صفوی فرشی طراحی کرد که در اصفهان بافته و سپس به مسجد سلیمانیه استانبول در کشور ترکیه امروزی هدیه شد.
3- کاشان
همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره کردیم؛ به دلیل تاسیس کارگاه‌های قالیبافی در شهر، کاشان نیز پیشرفت چشمگیری در زمینه تولید فرش‌های دستباف داشت؛ هرچند این شهر در زمینه تولید پارچه‌های ظریف به ویژه پارچه‌های مخمل نیز شهرت داشت؛ همین مضوع باعث شد که طرح‌های استفاده شده بر روی پارچه‌ها در طراحی نقشه‌های فرش نیز به کار گرفته شوند. از دیگر ویژگی‌های مهم این شهر بافت فرش‌های ابریشمی است؛ به این معنا که تار، پود و حتی چله‌های فرش از جنس ابریشم انتخاب می‌شود. استفاده از ابریشم در فرش به دلیل ارزش بالای این کالا، فرش را بسیار نفیس و اشرافی می‌کند؛ اما شاید جالب‌ترین فرش بافته شده در کاشان، فرش‌ها پلونز باشد که تارهای آن از جنس زر و سیم بوده است. بسیاری از فرش‌های بافت شهر کاشان امروزه زینت بخش موزه‌های مختلف جهان است. از جمله این فرش‌ها می‌توان به فرش شکارگاه موزه وین و 2 فرش اردبیل و چلسی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن اشاره کرد.
4- کرمان
شهر کرمان یکی دیگر از کانون‌های مهم بافندگی به ویژه در دوران شاه صفی محسوب می‌شد. قالی‌هایی مشهور به لهستانی در این شهر تولید می‌شد که ویژگی‌ها به خصوص خود را داشت. نقشه این فرش شامل یک لوزی دندانه دار در مرکز بود که با نقش پرندگانی چون کبک و هدد تزئین می‌شد درحالی‌که لچک‌های آن شبیه به کشتی‌هایی با سرنشینان اروپایی طراحی می‌شدند. رواج بی‌گره بافی که از قدیمی‌ترین روش‌ها گره زدن در بافندگی است، تاریخ صنعت قالیبافی این شهر کرمان را تا هزار سال به گذشته بر می‌گرداند.
5- همدان
شهر همدان نیز از دوران صفوی تا به امروز یکی از مراکز بافت فرش دستباف در ایران بوده است با این تفاوت که نسبت به سایر شهر‌ها در این منطقه بیشتر فرش‌های ارزان قیمت بافته می‌شد. به جز فرشی که به دستور شاه طهماسب صفوی برای پیشکش کردن به شاه عثمانی سلطان سلیمان، در منطقه درگزین همدان بافت شد، شاهد فرش نفیس دیگری در این دوران از منطقه همدان نیستیم.
6- خراسان
منطقه خراسان به ویژه هرات در دوران صفوی از مراکز مهم فرهنگی-هنری ایران محسوب می‌شد. همانند دیگر شهرهای مهم، خراسان نیز در دوره صفوی به اوج رشد و شکوفایی در صنعت قالیبافی رسید؛ اما متاسفانه با پایان سلطنت شاهان صفوی شهرت خود را از دست داد. فرش‌هایی با نقشه‌های جانوری و گلدانی از شاخصه‌های مهم صنعت قالیبافی در این منطقه هستند.
تصویر فرشی با طرح مشهور دوران صفوی به نام گلدانی
که امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
|
مشاهده بیش از هزار فرش دستباف در بازار خرید فرش دستباف فرش‌بوم
|
سخن آخر
دوران 235 ساله پادشاهی صفوی در تاریخ ایران، بافندگی فرش را از یک مهارت سنتی عشایری-روستایی، تبدیل به یک هنر والا کرد که جایگاه اجتماعی قابل احترامی را برای فعالین این صنعت در سراسر ایران به همراه داشت. فرش بوم، مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف همواره در پی ارزش گذاری و گرامی داشت هنر ایرانیان در زمینه بافت فرش بوده است. این مقاله نیز به همین بهانه نوشته شد تا مشتریان خوب فرش بوم ضمن آشنایی بیشتر با تاریخ و هنر سرزمینمان، هنگام خرید فرش‌های دستباف خود به آن اثر هنری بیاندیشند و افتخار کنند.
