نقوش گیاهی و جانوری همواره نقش پررنگی در زمینه و متن فرش‌های دستبافت ایرانی داشته‌اند. کمتر فرش بی‌نقش و گلی را می‌توان پیدا کرد که در خانه‌‌ای ایرانی پهن شده باشد. تمایل ایرانیان به این نقوش به ویژه باتوجه به پیشینه‌ی تاریخی-اسطوره‌ای آنان باعث شد که نقاشان فرش همواره به فکر طراحی نقشه با استفاده از نمادها و تصاویر انواع گیاهان، پرندگان و حیوانات باشند. یکی از بهترین نمونه‌های این موضوع را می‌توان در فرش سروی طاووسی موزه آستان قدس رضوی دید. اثری با قدمت تاریخی که نمونه‌ی هنر عالی بافندگان ایرانی است. معرفی این فرش ظریف و خوش منظر موضوع این قسمت از مجله‌ی آنلاین فروش فرش‌های دستبافتِ فرش‌بوم است.
تاریخچه بافت قالیچه سروی طاووسی
قرن 14 هجری قمری، بافنده‌ای از شهر کرمان اثری را پدید آورد که امروز با گذشت بیش از صد سال همچنان در چشم هر بیننده‌ای می‌درخشد. کرمان در طول ادوار مختلف تاریخی به ویژه در زمان سلسله صفویان و قاجاریان همواره پرچم‌دار تولید فرش‌های نفیس بوده است. قالیچه سرو و طاووس نماینده‌ای خوب از این فرش‌های نفیس است که امروز جزو گنجینه‌ی فرش‌های آستان قدس رضوی به شمار می‌آیند. تایین تاریخ دقیق بافت فرش به دلیل نداشتن کتیبه کار ساده‌ای نیست؛ اما طبق تخمین کارشناسان و با توجه به طرح کلی آن که ترکیبی از هنر ایرانی و فرنگی رایج آن زمان است، این فرش احتمالا در بازه زمانی سال‌های 1327 تا 1367 هجری قمری بافته شده است. در ادامه این نوشتار ویژگی‌های فنی و هنری این قالیچه باشکوه بررسی می‌شود.
نقشه و طراحی: هرچند کارشناسان این فرش را در گروه قالی‌های محرابی دسته‌بندی می‌کنند اما می‌توان در آن شاهد 4 لچک بود که دو به دو قرینه بافته شده‌اند. اما وجود طاق و طراحی همه عناصر در حالتی که رو به سمت بالای فرش دارند، کارشناسان را مجاب می‌کند که آن را نوعی فرش محرابی یا طاقی بدانند. طبق نظر کارشناسان نقشه‌ی این قالیچه به صورت نیمه طراحی شده است. حاشیه‌ها در عرض و نیمه طولی واگیره‌ای نیستند و این در حالی است که در بیشتر فرش‌ها به منظور سادگی و افزایش سرعت بافت از طرح‌های تکراری در آن‌ها استفاده می‌شود. سرو که در مرکز زمینه فرش قرار گرفته، با نقوش اصیل ایرانی به نام بُته زینت یافته که موجب شکوه بیشتر قالیچه شده است.
ابعاد: 243 سانتی‌متر طول و 125 سانتی‌متر عرض این بافت است. با توجه به ابعاد می‌توان آن را یک قالیچه و یا به تعبیری یک جانماز زینتی باشکوه دانست.
مواد و مصالح: چله‌‌ها که تار و پود فرش را تشکیل می‌دهند از جنسه پنبه اعلاء و پرزهای فرش با طول ساقه 2.5 میلی‌متر از جنس پشم تشکیل شده است.
روش بافت: پس از بنا کردن یک چله فارسی با کیفیت و آماده شدن بستر برای بافت، گره‌ها به صورت نامتقارن و با استفاده از الیاف پشمی توسط قالی‌باف با مهارت تمام بر روی چله زده شده است. تعداد این گره‌ها در هر 6.5 سانتی متر از یک رج قالی عدد 45 است، بنابراین می‌توان آن را یک قالیچه 45 رج دانست. بین هر رج از پود ضخیم و نازک استفاده شده و به سبک فرش‌های کرمانی سه پود است. در این قالیچه شیرازه‌ها به صورت متصل دور تارهای چله پیچیده شده‌اند.
رنگ و رنگرزی: با یک نگاه کلی می‌توان دریافت که در قالیچه یاد شده تعداد رنگ‌های گرم و سیر بیشتر از رنگ‌های روشن است. هرچند می‌توان آن را بافتی با طرحی شاد و پر انرژی دانست اما به صورت کلی دارای ترکیب رنگی تیره است. سبز زیتونی، بنفش روشن، آبی تیره، اکر، قهوه‌ای روشن و تیره، قرمز روشن، کرم و… تعدادی از رنگ‌های استفاده شده در این فرش هستند. بسیاری از این رنگ‌ها با رنگدانه‌های طبیعی و برخی با استفاده از مواد شیمیایی فرایند رنگرزی روی آن‌ها انجام شده است. نحوه ترکیب رنگ این قالیچه را بسیاری تاثیر گرفته از سبک هنری غرب می‌دانند.
محل نگهداری قالیچه سرو و طاووس
مجموعه موزه‌های آستان مقدس رضوی شامل ساختمان‌های متعددی است که هرکدام برای به نمایش درآمدن آثار گوناگونی چون قرآن‌های نفیس، سکه و مدال، تابلوهای نقاشی، ظروف و… می‌باشد. یکی از بخش‌های قابل توجه این مجموعه، گنجینه فرش‌های دستبافت آن در سه طبقه است که محل مراقبت و نگهداری تخصصی از 516 تخته از نفیس‌ترین دستبافته‌های تاریخی و معاصر ایران است. قدمت کهن‌ترین فرش این موزه به 500 حدود سال پیش باز می‌گردد. طبقه اول این موزه همچنین خانه‌ی امن فرش سروی طاووسی که موضوع این مقاله است، می‌باشد. پیش از این در نوشتاری از مجله فرش‌بوم به صورت کامل این موزه و آثار بی‌نظیرش معرفی شده است که می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر از طریق لینک زیر به آن دسترسی پیدا کنید.
لینک به مقاله: آشنایی با موزه فرش آستان قدس رضوی
فرش سرو و طاووس موزه ملی
موزه ملی فرش ایران واقع در پارک لاله تهران، میزبان نمونه‌ی مشابه فرش سروی طاووسی موزه آستان قدس رضوی است. این اثر هنری ارزشمند در سال 1280 هجری شمسی در منطقه کرمان بافته شده است. اطلاعات فنی و ظاهری این قالیچه به شرح زیر است:
ابعاد: 255*158 سانتی‌متر
جنس الیاف: پشم
چنس چله: پنبه
تراکم: 45 گره در هر 6.5 سانتی‌متر
گره: فارس (نامتقارن)
رنگ زمینه و حاشیه: کرم
بدون شک تماشای این فرش از فاصله‌ای نزدیک تجربه متفاوتی را برای هر شخص با ذوق و سلیقه به ارمغان خواهد آورد. برای آشنایی بیشتر با محل نگهداری این فرش ارزشمند، مقاله بازدید از موزه فرش ایران را مطالعه کنید.
سخن پایانی
در طول زمان استفاده از کهن الگوها و نمادها در آثار هنری و صنایع دستی ایران بسیار راج بوده و همچنان نیز هست. تلاش برای حفظ فرهنگ و اسطوره‌ها می‌تواند مهم‌ترین دلیل لستفاده از این عناصر توسط هنرمندان در آثارشان باشد. قالیچه سروی طاووسی، مصداقی خوب از این سخن است. درخت سرو به عنوان یکی از مهم‌ترین نماد‌های ایرانی که نشان از زندگی و جاودانگی دارد در کنار پرنده اسطوره‌ای طاووس، ترکیبی ساخته است که سراسر معنا و مفهوم است. اکنون با پایان این مقاله، شما نیز به خوبی با این میراث ملی آشنا شده و هنر ناب ایرانی را خواهید ستود.
نقش درخت سرو در پلکان تخت جمشید- قدمت 2500 سال
نوشته: مریم مصطفوی
