نمی‌توان ایرانی بود و با هنر قالی‌بافی غریبه!. فرقی نمی‌کند اهل کدام منطقه از این سرزمین پهناور باشید؛ دست کم چندین بافت و زیرانداز سنتی خواهید داشت که نقش و نگارش آن را با سایر مناطق متفاوت می‌کند می‌دانیم که این تفاوت‌ها ریشه در عوامل مختلفی همچون منطقه جغرافیایی، محل زندگی بافنده و حتی فرهنگ مردم و تاریخی که بر آن‌ها گذشته است، دارد. شناخت و آشنایی با این مسئله باعث می‌شود که پس از خرید فرش، تنها آن را به عنوان یک کالای مصرفی ندیده و معنای هنر به کار رفته در آن را به خوبی درک کنید و بر ارزش آن آگاه باشید؛ بنابراین در این نوشتار از مجله آنلاین فرش بوم، به سراغ فرش‌های سرزمینی دور و مرزی می‌رویم که قدمت آن به بلندای تاریخ است و آشنایی با هنرشان شما را شگفت زده خواهد کرد. سیستان نام این دیار کهن و زیبا است که صنایع دستی آن شهرتی جهانی داشته و این روزها تبدی به انتخاب اول بسیاری شده است. بی‌گمان خواندن این مقاله، انتخاب فرش‌های سیستانی را برای شما پر اهمیت خواهد کرد. پس، پیش از بررسی عوامل تاثیر گذار بر نقش و رنگ قالی‌های سیستانی، بهتر است با این سرزمین بر روی نقشه‌ی جغرافیا آشنا شویم.
سیستان کجاست؟
سیستان و بلوچستان استانی وسیع، هم مرز با کشور پاکستان در جنوب شرقی ایران است. نام این استان همواره با اساطیر و ادبیات گره خورده است. این استان به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده که سیستان در قسمت شمالی قرار گرفته است. رستمِ شاهنامه زاده این خطه است که به باور زرتشتیان یازدهمین سرزمین آفریده اهورامَزدا است. هرچند اقلیم این منطقه بیابانی و خشک است اما مردمی بلند نظر و مهربان دارد که نگهدار فرهنگ و هنر چند هزار ساله خود هستند. به واسطه اقلیم خشک و کاهش دامداری و کشاورزی، صنایع دستی تبدیل به یکی از منابع درآمدزای این خطه شده. در میان هنرهای مختلف، قالی‌بافی یکی از حرفه‌های مهمی است که تبدیل به بخش اثر گذار زندگی مردم شده است.
تاریخچه قالی‌بافی در سیستان و بلوچستان
همانند بیشتر مناطق مختلف ایران، در سیستان نیز شاهد رواج هنر بافندگی و تولید این صنایع دستی ارزنده و گرانبها هستیم؛ با این تفاوت که یافته‌های باستان شناسی در این منطقه، قدمت این حرفه را به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح باز می‌گرداند. نخستین نمونه‌های بافت شامل: حصیر، طناب، پارچه و نوعی زیر انداز در شهر سوخته یافت شده است، نشان از آشنایی مردم این منطقه با انواع مهارت بافندگی دارد. کارشناسان قدیمی‌ترین قالی‌های این منطقه را بسیار شبیه به کهن‌ترین فرش جهان، پازریک می‌دانند. با توجه به اصالت ایرانی این فرش، پیشنهاد می‌کنیم حتما مقاله ((پازیریک – قدیمی‌ترین فرش جهان را بیشتر بشناسیم)) که پیش‌تر در مجله‌ی آنلاین فرش‌بوم منتشر شده است را مطالعه کنید.
لینک به مقاله: پازیریک – قدیمی‌ترین فرش جهان را بیشتر بشناسیم
یکی دیگر از تفاوت‌هایی قالی‌بافی این منطقه انحصاری بودن این حرفه برای زنان و دختران به ویژه در گذشته است؛ طوری که کمتر مردی را می‌توان یافت که توانایی بافت قالی را داشت.
در ادامه با عنواین مهم‌ترین فرش‌های دستبافت منطقه سیستان آشنا خواهید شد.
گلدانی: فرش غالبا با رنگ زمینه تیره به ویژه مشکی که با دو گلدان و درختان سرو تزئین می‌شود.
گل قندانی: همان‌طور که از نام آن می‌توان حدس زد، این فرش با طرح‌های مختلفی از گل قندان بافته می‌شود.
پای شتری: فرشی با نق.ش هندسی 8 و 6 ضلعی که به صورت قرینه در زمینه قرمز بافته می‌شوند.
گلچیتگ: شبیه‌ترین فرش به بافته‌های کهن سیستان که دارای متن و حاشیه مشابه و گل‌های چهار پر است.
|
جهت مشاهده و خرید فرش های دستباف بلوچی اینجا کلیک نمایید
|
آشنایی با ویژگی‌های فرش دستباف سیستان
از میان تمام صنایع دستی سنتی ایرانی، احتمالا قالی‌بافی بیشترین ارتباط را با زندگی روزمره ما انسان‌ها داشته باشد؛ چراکه هنری زمان‌بر بوده و بافت یک قالی روزها و حتی سال‌ها طول می‌کشد. طولانی شدن این فرایند باعث می‌شود اثر تولید شده بیش از هر چیز دیگری با زندگی ما عجین شود. احوالات روحی بافنده، شرایط آب‌وهوایی منطقه یا حتی طبعیت و موجوداتی که اطراف قالی‌باف وجود دارد می‌تواند در شکل نهایی فرش تاثیر داشته باشد. فرش سیستان نیز شامل این قاعده است. بافت‌های سیستان به طور مستقیم تحت تاثیر فرهنگ و جغرافیای پیرامون خود است و این موضوع تنها در طراحی و استفاده از نقوش تاثیر نداشته بلکه رنگ‌های به کار رفته در قالی‌ها نیز تحت تاثیر طبیعت است که در ادامه با بیان مثال‌هایی این موضوع را روشن‌تر خواهیم ساخت. نقوش حیوانی، انسانی، هندسی و گیاهی از رایج‌ترین نقشمایه‌های مورد استفاده در فرش‌های سیستان است. حیوانات استفاده شده همه بومی بوده اما نقش گیاهان به ویژه رنگ‌های متنوع آن‌ها بیشتر نشان از آرزوی بافنده دارد نه طبیعت خشک و بیابانی اطرافش. رنگ‌ها نیز با توجه به ویژگی‌های منطقه استفاده می‌شود برای مثال استفاده از رنگ زرد به دلیل وجود گندم‌زارها و رنگ قهوه‌ای به دلیل وجود شن‌زارها بسیار رایج بوده و این در حالی است که کمترین میزان استفاده از رنگ سبز را به دلیل نبود طبیعت سرسبز در فرش‌ها شاهد هستیم. گفتنی است بیشترین رنگ مورد استفاده در فرش‌های سیستانی قرمز است که نشان از روحیه شجاع آن‌ها دارد. از دیگر ویژگی‌های فرش سیستان می‌توان به استفاده از پشم سفیر رنگ بسیار با کیفیت اشاره کرد که به صورت بوم آورد تهیه و استفاده می‌شود.
نقش تاریخ در طراحی قالی‌های سیستانی
هزار سوم پیش از میلاد، در نزدیکی زابل امروزی، شهری وجود داشت که امروزه آن را سوخته نامیدند. هرچند نام آن سوخته است، اما باعث شعله‌ور شدن آتش افتخار تاریخ ایران است؛ چراکه تاریخ تمدن ایران را به پنج هزار سال پیش، باز می‌گرداند. هزاران قطعه سفال نقاشی شده از مهم‌ترین یافته‌های باستان شناسی این منطقه هستند؛ اما آنچه در این مقاله برای مهم است شباهت بسیار زیاد طراحی سفال‌های چندین هزار ساله با نقوش فرش‌های سیستانی است که امروزه بافته می‌شود. این مسئله باعث می‌شود که از نگاه نماد گرایی نیز بافته‌های سیستانی را مورد بررسی قرار دهیم. در فرهنگ فارسی معین، نماد به معنای مظهر و نشانه‌ی چیزی آمده است. نمادهای نقش بسته بر روی سفال‌های سیستان نیز، دقیقا نشان و مظهری از باورها و فرهنگ مردم بوده‌اند. نکته قابل توجه در این است که این فرهنگ و باور همچنان همانند نیاکانشان در میان مردم رایج بوده و از آن در هنرهای جدید خود استفاده می‌کنند. این نمادها در سه گروه حیوانی، گیاهی و هندسی مشترک با نقوش قالی دیده می‌شوند؛ برای مثال یکی از این نمادهای مشترک پر تکرار، نقشی شبیه به خورشید است که نمادی است بر تاثیر خورشید و گرمای آن بر مردمان این سرزمین شرقی. گرمای سوزان و درخشندگی این پدیده طبیعی در کنار تقدسی که از دیر باز برای مردم داشته است، همه از دلایل نماد شدن این پدیده و استفاده آن می‌باشد. درخت به عنوان نمادی از زندگی و بز، حیوان پرجمعیت بومی این منطقه به عنوان نمادی از باروری از دیگر نمادهایی هستند که می‌توان هم در سفال و هم در فرش‌ها به ویژه فرش‌های گلدانی سیستان دید؛ این تداوم استفاده از نمادها و عمر فرهنگ این منطقه، بی‌شک موجب شگفتی است.
سخن پایانی
اهمیتی ندارد که چند سال گذشته باشد، فرهنگ یک قوم و یک منطقه می‌تواند برای سال‌های متمادی در هنر و اندیشه‌ی نسل‌های مختلف تاثیر گذار باشد. مصداق این سخن شباهت بسیاری است که در بعضی از طرح‌های سفالینه‌های شهر سوخته و نقوش بافته شده بر روی فرش‌ها، وجود دارد. اما در نهایت، این انتخاب مردم سیستان بوده است که این فرهنگ را حفظ و تبدیل به یک اثر هنری زیبا همچون فرش کنند. فرش بوم به عنوان یک مرجع انلاین فروش فرش‌های دستبافت، بهترین نمونه‌های قالی سیستان را به مشتریان خوب خود ارایه می‌کند که مطمئنا پس از خواندن این مقاله، مجاب به خرید و هدیه کردن بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران زمین به منزل خود شده‌اند.
نوشته: مریم مصطفوی
