در قسمت اول مقالهی ( فرش چهارفصل ایرانی)، با یکی از قدیمیترین فرشهای تصویری کشور ایران به نام چهارفصل آشنا شدیم. حال که به خوبی با تاریخچه، محل بافت، نوع طراحی و ویژگیهای ظاهری این گونه قالی آشنا هستیم، وقت آن رسیده است که معروفترین قالیهای بافته شده با این نوع طرح و نقش را به شما معرفی کنیم. هرچند هنوز در بعضی از مناطق و کارگاههای قالیبافی کم و بیش شاهد بافت چنین فرشهایی هستیم اما بهترین نمونههای در دسترس، بسیار قدیمی و در زمان قاجار بافته شدهاند. این قسمت از مجله فرش بوم به معرفی 4 نمونه از بهترین قالیهای یاد شده اختصاص دارد. با ما همراه باشید.
نیم نگاهی به قالی چهار فصل ایرانی
قالیهای چهار فصل نمونهای از یک فرش چهارباغ صفوی هستند که دستخوش تغییرات قالیبافان قاجاری قرار گرفتهاند. آنها فرش چهار باغ را بستری مناسب یافتند تا داستانها و روایتهای رایج عامیانه را در تلفیق با ذوق و خلاقیت ساده و روستایی خود وارد فرش کنند. اضافه شدن این نقوشی با این محتوا به طرح اصلی قالی چهارباغ تبدیل به گونهای دیگر از فرش تصویری به نام چهار فصل شد.
نقاش، حسین ارژنگی
پیش از معرفی مشهورترین فرشهای پهار فصل تبریز، بهتر است ابتدا با نقاشی به نام حسین میر مصور ارژنگی آشنا شویم. یکی از تاثیرگزارترین نقاشان ایرانی که در خانوادهای هنرمند به دنیا آمد و موفق به کسب نشان درجه یک هنر در ایران شد. این نقاش تبریزی، با شجاعت نوآوریهای بسیاری را در طراحی آثار مختلف وارد دنیای هنر و صنایع دستی کرد. به گفته کارشناسانی از جمله قره باغی ، طرح قالیهای چهارفصل تبریز نخستین بار توسط این هنرمند در اواخر دوره قاجار خلق و به تصویر کشیده شد. با ما همراه باشید که با تعدادی از این نمونه فرشهای دستبافت ایرانی آشنا شویم.
فرش چهار فصل میر مصور
امروز یکی از معروفترین آثار میر مصور ارژنگی در موزه فرش ایران نگهداری میشود. همانند تمامی فرشهای 4 فصل، این قالی شامل 4 بخش و یک ترنج مرکزی است. تخت جمشید، مسجد کبود، گنبد سلطانیه و کاخ تیسفون آثار تاریخی هستند که در متن فرش به نمایش درآمدهاند؛ اما آنچه این قالی را نسبت به دیگر آثار مشابه متفات میکند، طراحی ترنج آن است. دور تا دور این ترنج با نقوش نمادین 12 برج فلکی مزین شده است که در نوع خود بسیار جدید و متفاوت است. در این فرش چهرهای متفاوت تاریخی_فرهنگی نیز به نمایش درآمده است. شاخصترین آن تصویر پادشاه هحامنشی در میانه ترنج است که به تقلید از نقشبرجستههای تخت جمشید طراحی شده است. سایر چهرهها مربوط به شعرای ایرانی و پیامبران است. این فرش دستبافت بسیار ریزبافت بوده و رج شمار آن 70 است. همین موضوع باعث میشود که جزئیات تصاویر نقشه به خوبی در آن نمایان شود.
محل نگهداری: موزه فرش ایران
محل بافت: تبریز، کارگاه قالیبافی ایجادی
ابعاد: ۲۲۰*۲۹۸ سانتیمتر
اگر علاقهمند به تماشای این فرش و سایر آثار جاویدان ایرانی در موزه فرش هستید، پیشنهاد میکنیم قبل از بازدید حتما مقاله (بازدید از موزه فرش ایران) را مطالعه کنید.
لینک به مقاله: بازدید از موزه فرش ایران
فرش چهار فصل موزه رضوی
از آنجایی که برای این فرش زیبا نامی انخاب نشده، برای ایجاد تمایز نام محل نگهداری آن را ذکر کردهایم. همانند فرش میرمصور، این قالیچه نیز در تبریز بافته شده و مربوط به اواخر دوره قاجار در ایران است. بافت فرش در 53 رج و باگره متقارن انجام شده که موجب ظرافت و استحکام بافت شده است. ترنج در این فرش به شکل بیضی بوده که زینتهای آن 4 قاب را برای به نمایش درآوردن 4 فصل مختلف ایجاد میکند. درون حاشیه اصلی فرش 10 قاب وجود دارد که درون هر کدام چهره یکی از مشاهیر ایران همراه با نام آن بافته شده است؛ اما ترنج به عنوان مرکز این فرش این بار نهبه شاهان بلکه به مردم عادی تعلق گرفته است. تصویری از بزم و شادی مردم روستا در کنار یکدیگر نشان از دمی آسایش و رفاه پس از چند فصل کار و تلاش دارد.
محل نگهداری: مشهد – موزه آستان قدس رضوی
محل بافت: تبریز
ابعاد: 300×218 سانتی متر
فرش چهار فصل تبریز
این قالی یکی از نفیسترین فرشهای چهار فصل قدیمی است که از دوره قاجار برای ما به یادگار مانده است. علت این تفاوت بهکار رفتن الیافهای رنگارنگ ابریشم طبیعی در آن است؛ که هم فرش را زیباتر میکند و هم بر ظرافت آن میافزاید. فصول مختلف و کار مربوط به هر فصل همانند سایر فرشها در این مورد نیز دیده میشود. ترنج میانی باتوجه به اشعار بافته شده در اطرافش احتمالا چهرهای از یک شاعر را به نمایش گذاشته است. بسیاری این چهره را شاعر نامی ایران خیام میدانند.
محل نگهداری: آذربایجان – موزه باکو
محل بافت: تبریز
ابعاد: 203*276
فرش چهار فصل ایجادی
این اثر یکی دیگر از قالیهای چهارفصل تبریزی است که همانند نمونه اول در کارگاه ایجادی بافته شده است. کارشناسان طراح این فرش را نیز استاد ارژنگی میدانند. تصویر ترنج میانی این فرش متفاوتتر از نمونههای مشابه است. تصویری از یک دار قالی در حالیکه زنان بافنده مشغول قالیبافی هستند. شاید این نقش زیباترین طرحی است که میتوانسته بر روی یک فرش دستبافت نقش ببندد. همچنین واژههای قالی بافی ایران و ایجادی در کنار نقش ترنج با خطی خوش بافته شده است. سایر قسمتهای فرش نیز پیرو الگوی رایج با موضوعات کار، زندگی روستایی، آثار تاریخی و چهرههای افراد مشهور تزئین شدهاند.
محل نگهداری: گالری شخصی
محل بافت: تبریز
ابعاد: 220*320
سخن پایانی
در طول تاریخ فرشها بارها تبدیل به بستری مناسب برای به نمایش درآمدن آرزوها، علاقهمندیها، عشق و حتی اهداف سیاسی و اجتماعی شدهاند. فرشهای مشروطه یکی از مهمترین شاهدان این سخن است. فرشهای چهارفصلی که در این 2 مقاله مجلهی فرش بوم معرفی شدند نیز مثالی دیگر از این سخن هستند. قالیهای دستبافت چهار فصل، امروز برای ما نمودی از جامعه و جنبشهای اجتماعی دوران قاجار هستند. این تصویر زیبای تاریخی که امروزه زینت بخش موزههای کشور است، بدون شک تا همیشه مدیون هنر قالیبافان تبریزی خواهد بود.
نوشته: مریم مصطفوی
