بیشتر ما در طول زندگی خود تجربه یک بار خرید فرش دستباف را داشتهایم. وقتی برای این کار به بازار فرش میرویم، نخستین چیزی که در پی آن هستیم احتمالا رنگ و طرح در ابعاد مورد نظرمان هست؛ سپس به محل بافت، اصالت و مواد اولیه مصرفی در آن فرش توجه میکنیم. اما آیا تا به حال، این موضوع نظر شما را جلب کرده که چه کسی این فرش را بافته است؟ اصلا آیا این فرش توسط یک نفر بافته شده یا چندین نفر در بافت آن همکاری داشتهاند؟ پیر بودند یا جوان؟ زن بودند یا مرد؟ واقعیت این است کمتر شخصی هنگام انتخاب و خرید فرش دستباف به این موضوع دقت میکند، در حالی که تمامی ماهیت یک فرش از هنر دستان قالیباف آن پدید آمده است. قالیبافانی که با دستمزد کم و رنج بسیار، روزها و حتی سالها برای بافت یک فرش زحمت میکشند و معمولا نامی از آنها نیست. اما در این قسمت از مجله فرشبوم به پاس قدردانی از زحمات این هنرمندان گمنام، به سختی کار آنها پرداخته و بیشتر با ارزش زحمت آنها برای بافت یک فرش آشنا میشویم.
|
|
چرا قالیبافی سخت است؟
هر فرش دستباف زیبایی که میبینید، حاصل ساعتها صبر و زحمت یک قالیباف هنرمند است. فرقی نمیکند که یک قالیچه ذرعونیم کوچک باشد یا یک تابلو فرش دستباف! برای بافت هر فرشی، حداقل چند ماه زمان لازم است. طولانی بودن مراحل انجام کار، نخستین سختی حرفه قالیبافی است. علاوه بر زمانبر بودن، در طول انجام کار، قالیباف تقریبا تمام وقت خود را در حال انجام یک کار تکراری به نام گره زدن است. هرچند آغاز بافت فرش با انجام اقداماتی همچون چلهکِشی، زنجیره بافی و گلیمه بافی است اما پس از انجام این مراحل که معمولا چند روزه انجام میشوند، از آن پس بافنده باید روزها تنها نقوش را بر روی تار و پود فرش گره بزند. تکراری بودن این مرحله آن هم درحالیکه تمام مدت بدن بافنده در وضعیت ثابتی قرار گرفته فرایندی تکراری و فرسایشی است که به مرور بر سلامت جسم و روح میتواند تاثیر گذار باشد.
نیاز به دقت و تمرکز بالا از دیگر موضوعاتی است که میتوان در این بخش به آن اشاره کرد. بافت یک فرش از کنار هم قرار گرفتن دهها هزار گره کنار هم بوجود میآید. این گرهها همانند قطعات یک پازل کنار یکدیگر مینشینند و در نهایت نقشهی فرش را پدید میآورند. حال تصور کنید این گرههای ریز جابهجا بافته شوند! آن وقت است که بعد از پایان بافت فرش ناگهان در مییابید طرح به درستی نقش نبسته و فرش خراب میشود!. تقریبا در بافت فرش جای اشتباهی نیست و باید با دقت بسیار بسیار بالا بافته شود که در طولانی مدت میتواند اذیت کننده شود.
آشنایی با آسیبهای ناشی از قالیباف
متاسفانه سالانه بسیاری از قالیبافان هنرمند کشور ما دچار آسیبهای جسمانی میشوند که بسیار از آنها غیر قابل برگشت است. در این بخش تعدادی از پرتکراترین این آسیبها را بررسی میکنیم.
مشکلات بینایی: خوانش نقشه و سپس بافت گرههای ریز با دقت بالا به مرور زمان باعث ضعیف شدن چشم قالیبافها میشود چراکه انجام طولانی مدت این کار باعث خستگی، خشکی و سوزش چشمها خواهد شد. نور ناکافی در محیط کار میتواند این عارضه را افزایش دهد.
مشکلات تنفسی: یکی از متداولترین مشکلات قالیبافان بیماریهای تنفسی همچون سل و آسم است. پشم گوسفندان دارای پرزهای ریزی است که هنگام گره زدن و شانه کردن گرهها در هر رج فرش در هوا پراکنده میشوند. بیشتر اوقات به ویژه در محیطهایی که به خوبی نظافت رعایت نشده و تهویه مناسبی نداشته باشد، این پرزها تنفس شده و وارد ریه میشوند.
آسیبهای اسکلتی: متاسفانه قالیبافان مجبور هستند که برای ساعتهای طولانی در یک وضعیت ثابت و رو به جلو بنشینند که به مرور به اندامهایی همچون کمر و گردن آسیب وارد میکند؛ از طرفی کم تحرکی قالیبافها میتواند عوارضی همچون اضافه وزن و کاهش تودههای عضلانی را به همراه داشته باشد.
آسیبهای پوستی: در گذشته تمامی الیافهای پشمی یا الیاف ابریشمی که در بافت فرشها به کار میرفتند به شیوه رنگرزی سنتی و با استفاده از مواد رنگزای طبیعی رنگ میشدند. متاسفانه این روزها این روش جای خود را به استفاده از مواد رنگزای شیمیایی داده که میتواند برای بسیاری از بافندگان ایجاد حساسیتهای پوستی کند.
پرت شدن از ارتفاع: شاید باورش سخت باشد اما پرت شدن از ارتفاع یکی از مشکلاتی بود که به خصوص در گذشته برای بافندگان پیش میآمد. علت این اتفاق استفاده از دارهای ثابتی بود که ارتفاع آن قابل تغییر نبود و امکان پایین کشی فرش نیز فراهم نمیشد، به همین دلیل در بافت فرش 12 متری، با پیشرفت کار قالیباف مجبور میشد که از سطح زمین فاصله گرفت و گاهی دچار به خصوص در هنگام خستگی دچار سقوط شود.
راهکارهایی برای کاهش آسیب دیدگی
بدون شک برای هر مشکلی با تدبیر و اندیشه، میتوان راه حلهایی مناسب یافت که از میزان آسیب و خسارت بکاهد. مهمترین راه برای کاهش آسیبهای ناشی از قالیبافی ساخت کارگاه قالیبافی استاندارد و رعایت بهداشت در آن است چراکه قالیبافان بیشترین زمان خود را در این محیط گذارنده و شرایط آن تاثیر مستقیم بر سلات روح و جسم آنها خواهد داشت. موارد زیر مهمترین ویژگیهای یک کارگاه قالیبافی استاندارد است:
تهویه مناسب: تا حد زیادی میتواند باعث کاهش بیماریهای تنفسی شود.
نور مناسب: نور کم از دلایل اصلی ضعیف شدن چشمها است، با تامین نور مناسب برای بافنده میتوان این روند را به تاخیر انداخت.
آموزش: انجام حرکات کششی منظم در طول انجام کار میتواند تا حد بسیار زیادی در حفظ سلامتی بافندگان تاثیر بگذارد؛ پس بهتر است سرپرست کارگاه با آموزش اصولی این حرکات و درخواست انجام آن به سلامت بافندگان خود کمک کند.
تجهیزات و ابزار استاندارد: استفاده از تجهیزات متناسب با ارگونومیک بدن بافندگان باعث میشواد بسیار از آسیبهای وارد شده به اسکلت بدن کاهش یابد. به عنوان مثال در گذشته و به ویژه در میان قالیبافان عشایر به دلیل شرایط زندگی کوچ نشینی، استفاده از دارهای خوابیده یا زمینی رایج بود، بافندگی بر روی این دارها فرم بدن را هماره به صورت خمیده و رو به پایین نگه داشته که موجب آسیب شدید به ستون فقرات و گردن میشود. دارهای ایستادهای که قابلیت تنظیم ارتفاع دارند تا حد بسیار زیادی از این آسیبها جلوگیری میکند.
سخن پایانی
آنچه بیان شد تنها بخش کوچکی از سختیهای شغل قالیبافی بود. متاسفانه آنچه بیشتر باعث نگرانی میشود این است که بسیاری از کودکان به ویژه در مناطق عشایری مشغول به این کار میشوند؛ هرچند آموختن این هنر بسیار مفید و پر افتخار است اما انجام غیر اصولی آن میتواند سلامت انسانها و به ویژه کودکان را تحت تاثیر قرار دهد. با افتخار این قسمت از مجله آنلاین فرش بوم تقدیم میشود به تمام قالیبافان هنرمند سرزمینمان که با تار و پود جان خود عشق گره میزنند و چنان فرشهایی میبافند که در جهان سرامد و موجب افتخار ایران و ایرانی است. با آرزوی سلامتی برای تمام قالیبافان هنرمندی که هنرشان جاودان است و نامشان خاموش.
نوشته: مریم مصطفوی
