آیا تا به حال نام بیدگنه به گوشتان رسیده است؟ احتمالا پاسخ شما نیز همانند بسیاری دیگر منفی باشد؛ اما در پشت این نام دنیایی از رنگ، طرح و نقوش هنرمندانه‌ای پنهان است که شاید ما از آن خبر نداشته باشیم اما در میان علاقه‌مندان به صنعت فرش دستبافت ایرانی، در سطح جهان شهرت داشته و بسیاری با آن فرش و ویژگی‌هایش آشنایی دارند. این فرش چنان مورد اهمیت است که در لیست انتظار ثبت جهانی یونسکو قرار داد؛ همین موضوع باعث شد که در این مقاله از مجله آنلاین فرش بوم، این میراث ناملموس کشور را به تعداد بیشتری از هم وطنان ایرانی خود معرفی کنیم.
آشنایی با جغرافیای بیدگنه
بیدگنه یا بیدگینه نام روستایی کوچک در بخش ایجرود و در فاصله 50 کیلومتری از مرکز استان زنجان است. روستایی گمنام و کوچک در یک منطقه کوهستانی و بسیارسردسیر که در قلب خود گنجی درخشان پنهان ساخته که همانند آن را نمی‌توان جای دیگری پیدا کرد. مردم روستای بیدگینه از قوم افشار هستند و با گویش ترکی صحبت می‌کنند. گنج پنهان این مردم درواقع همان فرش مرغوب و کاملا دستبافت بیدگینه‌ای است که بافت آن همچنان به همت بزرگان روستا رواج داشته و تولیدات آن به خارج از کشور صادر می‌شود. کارشناسان میزان صادرات از این روستا را سالانه معادل ده هزار بشکه نفت می‌دانند که رقم بسیار قابل توجه‌ای است. گفتنی است در استان زنجان، طی یک سال حدود 160 هزار متر مربع فرش نفیس توسط 63000 بافنده ماهر بافته می‌شود.
ویژگی‌های فرش بیدگنه
اگر نظر هر کارشناس یا بافنده متخصصی را راجع به مهم‌ترین ویژگی قالی بیدگینه بپرسیم، بی تردید از محکم بودن آن سخن خواهد گفت. استقامت و ماندگاری فرش‌های بیدگینه در طول زمان اثبات شده است که بسیار ارزشمند و قابل ستایش خواهد بود. چنین فرشی با گذر زمان نه تنها که کهنه و بی‌استفاده نمی‌شود بلکه به دلیل کیفیت خوب مواد اولیه و مهارت بافندگی آن، به اصطلاح پاخورده شده و بر ارزش و حتی قیمت آن افزوده خواهد شد.
ویژگی‌های فنی بافت فرش‌های بیدیگنه به شرح زیر می‌باشد:
– نخ‌های مورد استفاده در چله‌کشی فرش‌های بیدگینه از نوع 9لای نازک است.
– رج شمار فرش‌ها عموما بین 20 تا 30 گره بود که در فرش‌های صادراتی و اعلا به تعداد 40 گره نیز می‌رسد.
– شیرازه بافی از نوع متصل بوده و همزمان با بافت فرش دور تارهای چله گره زده می‌شود.
– دارهای قالی در این روستا به صورت ثابت سقفی بوده که امروزه جای خود را به دارهای عمودی و جدیدتر داده‌اند.
– چله کشی دارهای قالی در بیدگنه از نوع فارسی بوده و متناسب با آن گلیمه فرش نیز از نوع فارسی بافته می‌شود.
– گره‌های قالی بیدگنه‌ای به شیوه ترکی که دارای استقامت بیشتری است زده می‌شود.
– قالی‌های بیدگنه به صورت دو پودی و بدون استفاده از سیخ پودکشی می‌شوند.
– ابزار بافندگی در این روستا همانند سایر مناطق است؛ تنها تفاوت در شکل شانه یا دفه می‌باشد که در تصویر زیر قابل مشاهده است.
ابزار دفه یا شانه ویژه روستی بیدگنه: از این ابزار به منظور کوبیدن گره‌های فرش پس از بافته شدن در هر رج استفاده می‌شد.
مواد اولیه مورد استفاده در بافت قالی بیدگینه
استان زنجان، با توجه به شرایط جغرافیایی آن از نظر پرورش گوسفندان و چرای دام، محیط مناسبی دارد. در این استان پشم‌ها و ابریشم‌های مرغوبی تهیه می‌شود که از آن‌ها در بافت انواع فرش استفاده می‌شود. برای بافت بیشتر فرش‌های بیدگینه، تنها از پشم استفاده می‌شود و کمتر شاهد کاربرد ابریشم در آن‌ها هستیم. از دیگر مواد اولیه مصرفی در فرش‌ها می‌توان به انواع مواد رنگزای طبیعی اشاره کرد که در فرایند رنگرزی پشم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این عملیات معمولا به صورت سنتی توسط خود بافندگان انجام می‌شود. پشم‌های نریسیده پس از رنگ شدن در محلول آب اهک و پودر استخوان قرار می‌گرفتند. علت این کار وجود کلسیم در این محلول است که باعث ماندگاری و ثبات رنگ خامه‌ها می‌شود.
طرح فرش بیدگنه
همانند دیگر فرش‌های دستبافت ایرانی، طراحی فرش‌های بیدگنه در گذشته کاملا وابسته به هنر و خلاقیت زنان بافنده روستا بوده است؛ چراکه آن‌ها نقشه‌ی فرش را کاملا به صورت ذهنی می‌بافتند؛ همچنان نیز در خانه مادربزرگ‌های قدیمی این روستا، اگر فرشی بافته شود، خواهید دید که از هیچ نقشه‌ای برای بافت آن استفاده نمی‌شود. اما به مرور زمان و نیاز به تولید بیشتر، این نقوش ذهنی به نقشه‌های کاغذی- شطرنجی و سپس به نقشه‌های کامپیوتری-عددی تحول یافتند. این نقوش همچون دیگر فرش‌های طبیعی الهام گرفته از طبیعت هستند و نقوش طبیعی در آن‌ها بسیار دیده می‌شود. در گذشته نقشه‌ی اصلی که توسط بافندگان به کار می‌رفت حاج اورنگی نام داشت که به مرور زمان جای خود را به نقشه چهار قد داد. به صورت کلی طرح اصلی نقوش نام برده را می‌توان از گونه افشار دانست. علاوه بر طرح‌های یادش شده قلتوق، خشتی، ماهی درهم و گنبد نیز از دیگر طرح‌های مشهوری است که بافت آن‌ها در استان زنجان رایج است.
نقوش یاد شده معمولا با استفاده از رنگ‌های سیاه، طوسی، سرمه‌ای، گردویی، حنایی، لاکی، آبی نیلی، قهوه‌ای و… بافته شده که در نهایت فرش به نسبت تیره‌ای را حاصل می‌شود.
ابعاد فرش
به دلیل امکانات محدود روستا و خانگی بودن اکثر بافته‌های این منطقه، ابعاد فرش‌ها در بیشتر اوقات کوچک بوده و فراتر از 6 متر مربع نمی‌شود. بیشتر بافته‌ها قالیچه‌هایی با ابعاد ذرع و نیم، دو زرع، زرع و چارک و… می‌باشند.
سخن آخر
هرچند ممکن است فرش بیدگینه برای ما کمی نا آشنا بود، اما این بافته‌ها به کشورهای حوزه خلیج فارس، کانادا، ایتالیا و آلمان صادر شده و طرفداران بسیاری در آن کشورها دارند؛ هدف از نوشتن این مقاله آشنایی شما خوانندگان خوب فرش بوم با این محصول با کیفیت و اصیل کشورمان بود؛ چراکه خرید یک فرش دستبافت بیدگینه‌ای می‌تواند انتخابی بسیار بهتر و ارزشمندتر از بافته‌های جدیدی باشد که پشت آن‌ها تاریخ و اصالتی وجود نداشته و محصولی وارداتی از دیگر نقاط دنیا محسوب می‌شوند.
نویسنده: مریم مصطفوی
