بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد که برای اولین بار نام حاج خانومی را بشنوید و این نام، شما را به یاد یک طرح فرش دستباف بیاندازد!؛ اما واقعیت این است که در دنیا گسترده و بی‌انتهای نقش و نگارهای فرش ایرانی به اندازه‌ای تنوع طرح و نقش در آن زیاد است که شاید شنیدن نام حاج خانمی به عنوان اسم یک نقشه، آنچنان هم موضوع عجیبی نباشد. حال که با نام این طرح متفاوت آشنا شدید، با ما همراه باشید تا در این قسمت از مجله آنلاین فرش بوم، با تاریخچه و سایر ویژگی‌های ظاهری و کیفی آن آشنا شویم. شاید تا انتهای این مقاله، شما نیز تبدیل به یکی از طرفداران این طرح اصیل و قدیمی بشوید!.
زادگاه فرش حاج خانمی
طبق پژوهش‌های انجام شده توسط کارشناسان، فرش حاج خانمی برای نخستین بار در شهر کاشان بافته شد و سپس به سایر مناطق ایران هم راه پیدا کرد. قدمت اولین نمونه این سبک به حدود 100 سال پیش باز می‌گردد. این زمان مصادف با آخرین سال‌های حکومت قاجارها و پادشاهی ناصرالدین شاه است. قدیمی‌ترین و البته بهترین نمونه‌ی این نوع فرش که برای ما باقی مانده، بافت منطقه کاشان است.
هنر طراحی
به صورت کلی فرش حاج خانومی را می‌توان در گروه فرش‌های لچک ترنج قرار داد که در تاریخ قالی‌بافی ایران همواره جزو طرح‌های پرطرفدار بوده است. از آنجایی که شکل هندسی لوزی در طراحی فرش‌های حاج خانومی نقش اول را ایفا می‌کند، ترنج‌ها نیز در بیشتر مواقع به شکل لوزی در این طرح بافته می‌شوند. اما وجود گل‌های چند پر که شباهت بسیاری به گل‌های یاس دارند، مهم‌ترین شاخصه این طرح می‌باشند. این گل‌های چند پر در شبکه‌های لوزی مانند قرار می‌گیرند؛ به این صورت که هرکدام از این گل‌ها به صورت جداگانه به یک دیگر متصل شده و تشکیل یک لوزی را می‌دهند.
گل‌های چند پر تنها نقش‌مایه مورد استفاده در طراحی نقشه یک قالی حاج خانمی نیستند! درختان نخل، برگ‌های هراتی، گل‌های چلیپایی، خطوط اسلیمی و … دیگر نقش‌مایه‌های این فرش هستند که درختان نخل را می‌توان همانند گل‌های چند پر در اکثر نمونه‌ها دید.
این نکته قابل ذکر است که طرح حاج خانمی را در گروه نقشه‌های گلدانی نیز می‌توان قرار داد. امتیازی که طرح یاد شده در نقشه‌های گلدانی دارد، تکراری نبودن آن است؛ به این صورت که تمام زمینه فرش با یک گلدان و گل‌های درونش پوشیده می‌شود و جایی برای تکرار نقش وجود نخواهد داشت. این ویژگی طرفداران زیادی داد ک آن‌ها را به سمت خرید این طرح و نقش سوق می‌دهد.
بافندگان طرح حاج خانمی
در گذشته شهرهای مهم قالی‌بافی ایران همچون اصفهان، کرمان، تبریز و … دارای تعداد زیادی کارگاه‌های تولیدی فرش بودند که برخی شهرت بیشتری نسبت به سایر داشتند. یکی از کارگاه‌های مشهوری که در کاشان آغاز کننده بافت فرش‌های دستبافت با طرح و نقش حاج خانومی بود، محتشم نام داشت. بیشتر تولیدات ایین کارگاه مربوط به اواخر دوره قاجار است؛ بعد از آن در شهر قزوین کارگاه تولید فرش دستبافت اعتمادی با الهام گرفتن از این نمونه‌ها، فرش حاج خانومی را در شهری دور از زادگاهش بافت.
با گذشت زمان و شهرت یافتن طرح حاج خانومی؛ این بار پای این نقش به شهر همدان باز شد. به نقل از تاریخ شفاهی این شهر، نخستین بار به خواست و دستور یک بانوی ثروتمند همدانی، فرشی با طرح حاج خانمی درحالی‌که مزین به نقش شاخه‌های انگور و گل‌های رنگارنگ متفاوت رز و شاه عباسی شده بود، در این شهر به منظور استفاده شخصی ایشان بافته شد.
رنگ در طرح فرش حاج خانمی
بیشتر فرش‌های باقی مانده از گذشته با طرح حاج خانمی، دارای پرزهایی هستند که با استفاده از مواد طبیعی رنگ‌آمیزی شده‌اند؛ این درحالی است که به مرور زمان با کمتر شدن تعداد کارگاه‌های رنگرزی با مواد طبیعی، شاهد فرش‌هایی بافته شده با استفاده از رنگ‌های شیمایی هستیم. به صورت معمول تنوع رنگی بالا از شاخصه‌های اصلی طرح حاج خانمی به شمار می‌رود. این امتیاز تا حد زیادی مدیون طراحی‌های رنگارنگ گل‌های چند پر موجود در نقشه‌ی این فرش است که موجب زیبایی و جذابیت هرچه بیشتر آن می‌شود.
سخن پایانی
پیش از پایان مقاله، این نکته را باید یادآور بشویم که نمونه‌ی بسیار مشابهی با طرح حاج خانومی در بازار فرش ایران وجود دارد که از آن با نام طرح ناظم یاد می‌شود. با وجود شباهت‌های بی‌شمار این طرح، تفاوت‌های بنیادینی با نقش حاج خانمی دارد از جمله خاستگاه آن‌ها. فرش حاج خانمی نمونه‌ی یک بافت شهری اسست درحالی‌که ناظم یک نقش قشقایی بوده و از دل چادرهای عشایری متولد شده است؛ همچنین در فرش‌های ناظم درختان سرو جای خود را به طرح نخل در فرش حاج خانمی داده‌اند. به طور کلی افراد زیادی این دو نمونه فرش را با یکدیگر اشتباه می‌گیرند. یکی از دلایل آن این است که وجه تسمیه نام حاج خانم را احترام به تلاش‌های حاج خانم جهان آرا بی‌بی می‌دانند؛ شخصی که برای احیای صنعت قالی‌بافی قشقایی در تاریخ فرش ایران تلاش‌های بسیاری کرد.
هرچند بافت این فرش از کاشان آغاز و سپس مورد استقبال بافندگان قزوین قرار گرفت، امروزه شاهد بافت آن در دیگر مناطق ایران مانند قم و نایین هستیم که که جزو بهترین مناطق تولید کننده بافت فرش هستند؛ بنابراین اگر این نقش و طرح در دلتان جایی باز کرده است، شما می‌توانید آن را مطابق با ویژگی‌های کیفیتی و بافت مناطق مختلف انتخاب و خریداری کنید. فرش بوم نیز مثل همیشه مرجع انتخاب مطمئنی برای شما خواهد بود که فرش‌های دستبافت را از سراسر ایران جمع کرده و در یک بازار آنلاین به شما عرضه خواهد کرد.
