در گذشته‌ی نه چندان دور، تولید فرش دستباف ایرانی یکی از فراگیرترین کانون‌های شغلی به ویژه برای بانوان در ایران بشمار می‌آمد. خوشبختانه با روی آوردن دوباره نسل جدید به استفاده از فرش دستباف مدرن و فرش گبه دستباف ایرانی، این هنر سنتی در حال بازیابی جایگاه مناسب خود در سرزمین مادری‌اش است. از همین نظر امروزه نقش زنان و مردان بافنده در توسعه و گسترش این هنر در ایران و جهان بیشتر از هر زمان دیگری است. اما این نقش زمانی به بهترین نحو انجام می‌شود که در کمال آسایش، راحتی و رضایت انجام شود. قطعا وجود محیط کاری مناسب و ابزارهای استاندارد تاثیر مستقیمی در این رضایت خاطر خواهد داشت؛ به همین دلیل است که این قسمت از مجله‌ی فرش بوم به معرفی یکی از مهم‌ترین ابزارهای صنعت قالی بافی که دارای نقش اساسی در سلامت بافنده است، اختصاص می‌یابد.
دار قالی، ستون فرش دستباف
با کلامی ساده، دار عبارت است از چهارچوبی به شکل مربع یا مستطیل که نقش ستون را در بافت فرش ایفا می‌کند. از لحاظ ساختار دارها به دو نوع چوبی و فلزی تقسیم می‌شوند که می‌توانند به صورت افقی یا عمودی نصب بشوند.
دار افقی: این نوع از دار، نخستین نمونه و قدیمی‌ترین ابزاری است که بافندگان به وسیله‌ی چوب برای تولید دستباف‌های خود ساخته‌اند. قسمت‌های مختلف این دار به صورت خوابیده و موازی بر روی زمین نصب شده و می‌توان به راحتی آن‌ها را از هم جدا و جا به جا کرد؛ به همین دلیل این دارها بیشتر در مناطق عشایری و توسط بافندگان عشایر استفاده می‌شود تا در فصل کوچ به راحتی بتوانند این ابزار مهم را به ییلاق و قشلاق منتقل کنند. هرچند ساخت و جا به جایی این دار راحت است اما به دلیل نحوه‌ی قرار گرفتن بدن بافنده به صورت خمیده هنگام بافت فرش، استفاده مداوم از این نوع دار باعث بروز کمر درد و گوژپشتی می‌شود.
دار عمودی: با گذشت زمان و رونق قالی بافی در مناطق روستایی و کارگاه‌های شهری، دارها از روی زمین جمع آوری شده و به صورت ایستاده بر پا شدند. دار عمودی شامل چهارچوبی مربع یا مستطیل شکل است که عمود بر سطح زمین قرار می‌گیرد. بر خلاف دارهای افقی، این دارها به دلیل ایستاده بودن فضای بسیار کمتری را اشغال می‌کنند و تناسب بیشتری با فضای خانه‌ها روستایی و کارگاه‌های شهری دارند.
دارهای عمودی در محیط کارگاه دارهای عمودی در محیط خانه
دارهای قالی بافی پرکاربرد در ایران
امروزه باتوجه به معایبی که دارهای افقی دارند در بیشتر مناطق حتی در میان عشایر دارهای عمودی رواج بیشتری دارند. ساختمان بیشتر دارهای عمودی مشابه و تنها در جزئیات تفاوت دارند؛ همین تفاوت‌ها باعث می‌شود دارهای عمودی به انواع مختلفی تقسیم بشوند که 4 مورد زیر از جمله پرکاربردترین آن‌ها هستند.
1. دار ثابت (این دار با نام دار فارسی نیز شناخته می‌شود)
2. دار گردان (استفاده از این نوع دار در کرمان رایج بوده و این امکان را به بافنده می‌دهد قالی را با هر اندازه درازی بافت)
3. دار فندک متحرک (این دار مختص منطقه غرب کشور است)
4. دار گردان فندک دار
چه اجزائی یک دار قالی را می‌سازد؟
هر کدام از انواع دارهای قالی بافی از اجزاء مختلفی ساخته می‌شوند. بیشتر اجزاء سازنده دار در تمام طول مدت بافت فرش ثابت هستند اما در برخی از دارهای قالی قسمت‌هایی وجود دارند که تنها به منظور تسهیل کار مدتی بر روی دار نصب و سپس جدا می‌شوند. به صورت کلی اجزاء سازنده داره‌های مختلف به شرح زیر است:
سردار: میله بالایی دار به منظور مهار چله فرش که می‌تواند به صورت گرد یا مکعبی باشد.
زیر دار: میله پایینی دار به منظور مهار چله فرش که می‌تواند به صورت گرد یا مکعبی باشد.
راست رو / کج رو: میله‌های که در طرفین وظیفه نگهداری سردار و زیر دار را بر عهده دارند.
فندک: میله‌های موازی با سردار که به آن متصل بوده و چله به جای سردار از روی آن عبور می‌کند. این وسیله متحرک و قابل حذف است.
پیچ‌ها: به منظور تنظیم ارتفاع دار استفاده می‌شوند.
چوب هاف: یکی از مهم‌ترین قسمت‌های دار که وظیفه حفظ ضرب در میان چله‌ها را دارد.
گوه: وسیله‌ای مثلثی شکل که تنظم میزان شلی و سفتی چله را بر عهده دارد.
کجو: این قسمت چله‌ها را تنظیم و از کجی کناره فرش جلوگیری می‌کند.
اهرم بالا / اهرم پایین: وسیله‌ای است برای چرخاندن سردار و زیر دار در دارهای متحرک.
انتخاب دار مناسب
تا به این قسمت از مقاله مجله فرش بوم متوجه تنوع و اهمیتی که دارهای قالی بافی در حفظ سلامت بافنده دارد. اما دیگر اهمیت یک دار مناسب افزایش کیفیت فرش خواهد بود. این موضوع را به یاد داشته باشید که دارها محل نصب چله‌ی قالی (یک‌سری نخ‌های عمودی که به موازات هم روی سردار و زیردار قرار می‌گیرند) هستند. حاصل یک چله کشی خوب و دقیق، فرشی با استحکام بیشتر خواهد بود که استادارد و خوش ساخت بودن دار قالی در این امر تاثیر مستقیم خواهد داشت. هرچه اندازه دار شما دقیق‌تر و بدون برجستگی باشد چله باکیفیت‌تری را می‌توان بر روی آن بست.
مرد و زن بافنده در حال چله کشی دار قالی
حال می‌خواهیم بدانیم برای انتخاب یک دار مناسب شخصی بایستی چه مواردی را در ذهن داشته باشیم؟ نخستین موردی که هنگام انتخاب دار قالی باید به آن توجه داشت، ابعاد فرشی مورد نظرتان است. هر دار قالی بایستی متناسب با ابعاد دقیق فرش انتخاب بشود. این ابعاد به آسانی با استفاده از محسابات و فرمول‌های بخصوص از روی نقشه‌ی فرش به دست می‌آید. از دیگر موارد وجود پیچ و مهره در قسمت سردار است؛ چراکه این نوع از دار قالی امکان تنظیم ارتفاع و انتقال قسمت‌های بافته شده به پشت دار و اضافه شدن چله‌های جدید برای ادامه بافت را خواهد داشت. ( انداره مناسب پیچ‌ها 30 تا 50 سانتی متر است). باید بدانید به دلیل استحکام بیشتر فلز، دارهای فلزی نسبت به دار چوبی انتخاب مناسب‌تری هستند. گِرد بودن سردار و زیردار، نبود هیچ گونه قوس و برآمدگی در این قسمت‌ها از دیگر موارد قابل توجه خواهد بود. به عنوان آخرین نکته اگر قصد رنگ آمیزی دار قالی خود را دارید بهتر است حتما قبلا از این امر دار خود را به خوبی صیقل دهید.
دار قالی فلزی دار قالی چوبی
سخن آخر
همان طور که پیش‌تر در این قسمت از مقاله مجله فرش بوم گفته شد، دار قالی یکی از مهم‌ترین ابزار بافت یک فرش دستباف بشمار می‌آید که انتخاب نوع مناسب آن علاوه بر افزایش کیفیت فرش سلامت بافنده را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. همین موضوع اهمیت معرفی و اطلاع رسانی در این زمینه را برای مجله فرش بوم بیشتر کرد.
در طول سالیان متمادی، شکل، جنس و ابعاد دارها به نحوی تغییر کردند تا کار سخت بافت فرش را برای بافنده کمی آسان‌تر کنند. اصلاح علمی و به روز رسانی ابزار کار بافندگان به ویژه دارهای قالی نقش اساسی در تامین راحتی و سلامت بافنده خواهد داشت. بدون شک فراهم بودن دارهای قالی استاندارد برای زنان و مردان بافنده کشور علاوه بر جلب رضایت آن‌ها، می‌تواند تاثیر بسزایی در تولید انبوه فرش دستباف ایرانی و درنتیجه افزایش صادررات و درآمدزایی برای کشور داشته باشد.
