رفوگری فرش، هنر فراموش شده ایران

تا به امروز در هر مقاله‌ای از مجله‌ی فرش بوم، حداقل یک بار هم که شده باشد از بافندگان فرش و طراحان آن‌ها یادی کرده‌ایم. آن‌ها خالقان تمام فرش‎‌های زیبایی هستند که همین حالا می‌توانید در حجره‌های بازار آنلاین خرید فرش دستبافت فرش بوم ببینید؛ اما در این مقاله می‌خواهیم از هنرمندانی بگوییم که نامشان را کمتر شنیده‌اید؛ اما مهارت و هنری بس غنی دارند حتی بیشتر از آن بافنده ماهر و طراح خلاق!. این نوشته، قصه‌ی رفوگران است.

رفوگری چیست؟

واژه رفوگری به معنای ترمیم و بهسازی قسمت‌های مختلف یک فرش دستبافت یا ماشینی از جمله ریشه، چله، گوشت فرش و… به منظور حفظ ارزش آن است. نیاز به رفوگری می‌تواند در شرایط محتلفی ایجاد شود. نخستین مورد، مرحله بعد از تولید فرش است. یک فرش پیش از عرضه شدن به بازار برای فروش، توسط شخص رفوگر بررسی شده و هرگونه ایراد احتمالی که ممکن است حین بافت ایجاد شده باشد همانند اشتباه در بافته، شیرازه دوزی، پایین زدگی و یا بالازدگی توسط او رفع می‌شود. اما دیگر زمانی که یک فرش به رفوگری نیاز دارد زمانی است که از آن استفاده شده و به آن آسیبی وارد شده است. برخی از این آسیب‌ها به دلیل شرایط محیطی هستند که گاهی ما در آن نقش مستقیم داریم. سوختگی فرش، پارگی، لکه‌دار شدن و… از جمله این موارد هستند. اما گاهی گذر زمان و عوامل طبیعی همانند نور، رطوبت و یا جاندارانی مانند بید عامل خرابی فرش می‌شوند که برای احیای دوباره آن نیاز به هنر دست رفوگر داریم.

رفوگر کیست؟

رفوگر برای فرش همچون پزشک برای انسان است که حال او را خوب می‌کند و جانی تازه می‌بخشد. آسیب‌های که به دلیل گذر زمان و یا حادثه‌ای بر تاروپود و یا گره‌های فرش وارد شده باشد، توسط رفوگر شناسایی و با مهارت‌های مخصوص این حرفه، آن‌ها را مرمت می‌کند. کاری که رفوگر انجام می‌دهد باعث حفظ ساعت‌ها تلاش و زحمت بافنده‌ای است که آن فرش را بافته است؛ به علاوه قیمت و ارزش فرش‌های دستبافت به ویژه قدیمی‌ترهای آن بسیار بالا بوده بنابراین گاهی جایگزین کردن یکی از آن که دچار آسیب دیدگی شده است، چندان کار آسانی نحواهد بود؛ بنابراین بهترین کار ترمیم و نگهداری دوباره آن است. پس برای این کار رفوگر خود باید نخست فرش را بشناسد و نحوه بافت آن را بداند تا بتواند دوباره آن را از نو جانی تازه ببخشد. بیشتر رفوگران علاوه بر آشنایی تخصصی با انواع روش‌های تخصص رفو، با نحوه بافت قالی آشنایی داشته و خود بافندگان بسیار ماهری هستند. این موضوع دلیلی است بر عشق علاقه‌ی رفوگران برای برگرداندن نقش و طرح‌های گم شده به یک فرش زیبای آسیب دیده.

اما رفوگران تنها با فرش‌های قدیمی سر‌ و کار ندارند! هنگامی که یک فرش پس از روزها آویخته بودن از دار قالی پایین آمده و کار بافت آن به اتمام می‌رسد، پیش از شست‌وشو و استفاده بایستی توسط رفوگر مورد بازبینی قرار گیرد. در واقع رفوگران قالی، حکم ناظرانی را دارند که فرشی را که تازه بافت ان انجام شده مورد بررسی قرار می‌دهند و ایرادت احتمالی آن را برطرف می‌کنند. از همین روی رفوگران علاوه بر حجره‌های مخصوص خود، در کارگاه‌های قالی‌بافی و قالیشویی‌ها نیز مشغول به کار هستند. رفوگری جزو قدیمی‌ترین شغل‌های ایرانی محسوب می‌شدند که همواره از جایگاه قابل احترامی نیز در جامعه برخوردار بوده است.

افراد زیر را می‌توان جزو سرشناس‌ترین رفوگران چند سال اخیر ایران دانست.

محمدحسن ورمزیاری: هنرمند بروجردی که از 17 سالگی فعالیت خود را در زمینه رفوگری آغاز کرد و امروز صاحب شرکت لر ایفل می‌باشد؛ همچنین او با تاسیس کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی صنایع دستی در بروجرد نقش مهمی را در حفظ و تولید هنرهای سنتی ایرانی دارد.
مهدی جواهریان: هنرمند رفوگر و بازرس اتحادیه فرش که در بازار تهران حجره فرش فروشی دارد.

گفتنی است که حرفه‌ی رفوگری قالی، سختی‌های بسیاری نیز دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، حالت بدن رفوگر هنگام انجام عملیات رفو است. بیشتر مواقع به دلیل نبودن فضا و ابزار مناسب و خم شدن دائم سر و گردن رفوگر بر روی فرش به هنگام کار، آن‌ها را در خطر جدی ابتلا به بیماری‌های اسکلتی قرار می‌دهد. عارضه‌هایی همچون احساس درد در گردن، شانه، کتف، زانو و بیماری‌های عضلانی همواره این قشر هنرمند و زحمت‌کش را تهدید می‌کند. توجه به شرایط ارگونومی کارگاه‌های رفوگری و استفاده از ابزارهای به روز و مناسب، می‌تواند تا حد مطلوبی از شدت این عارضه‌ها کم کند.

مراحل رفوگری

رفوگری نیز همانند هر حرفه دیگری شامل مراحل مختلفی است. نخستین مرحله برای یک شخص رفوگر، آماده سازی فرش پیش از رفو است که شامل شست‌وشو و غبار‌روبی می‌شود. این مرحله بایستی باتوجه به قدمت و میزان آسیب وارد شده به فرش انجام شود؛ چراکه بسیاری از فرش‌های قدیمی استقامت لازم برای شسته شدن را نداشته و تنها باید غبار روبی شوند. شیرازه دوزی، ترمیم چله، پرداخت و… از دیگر مراحل رفوگری می‌توان به اشاره کرد.

قیچی‌های مختلف، کرکیت، نیم دفه، قلاب، درفش، چرم و انواع نخ و سوزن‌ها از جمله مهم‌ترین ابزار‌های رفوگری هستند که بسیاری از آن‌ها با ابزار قالی بافی مشترک است.

تفاوت رفوی فرش ماشینی با فرش دستبافت

اصلی‌ترین تفاوت عملیات رفوی فرش‌های دستبافت با ماشینی در شیوه انجام آن است؛ به این صورت که در فرش‌های ماشینی تمامی مراحل ترمیم با استفاده از دستگاه‌های تمام اتوماتیک انجام شده، درحالی‌که فرایند ترمیم فرش‌های دستبافت نیاز به حضور یک استادکار ماهر داشته و تمامی مراحل به صورت کاملا دستی انجام می‌شود. در بسیاری از مواررد برای رفوی فرش دستبافت نیاز است که فرش دوباره به دار آویخته شود، در صورتی که برای فرش‌های ماشینی چنین نیازی نیست. از دیگر تفاوت‌هایی که می‌توان به آن اشاره کرد استفاده از مواد شیمیایی همچون چسب برای ترمیم فرش‌های ماشینی است که در رفوی فرش‌های دستبافت از آن‌ها استفاده نمی‌شود و رفوگر بایستی از الیاف‌های طبیعی و بافت دوباره فرش بهره ببرد.

سخن پایانی

بی‌شک ارزش بالای فرش‌های دستبافت که مدیون هنر، مهارت، صبوری و صرف ساعت‌ها زمان است، مهم‌ترین دلیل برای پیدایش حرفه رفوگری است. حرفه‌ای پر اهمیت که امروزه دیگر در گروه مشاغل فراموش شده قرار می‌گیرد. این نوشتار از مجله فرش بوم دِینی بود به تمام رفوگران هنرمند سرزمینمان که باوجود تمام سختی‌ها با عشق و علاقه به این کار می‌پردازند و کمتر نامشان شنیده می‌شود.

نویسنده: مریم مصطفوی  @smaryammst