در بسیاری از آیینها و فرهنگهای مردمان سراسر جهان، به ویژه آنهایی که در سرزمینهای کهن با تمدنی چند هزار ساله همچون ایران، مصر و هند زندگی میکردند، اعداد جایگاه ویژهای داشتند. اعداد در این سرزمینها تنها برای شمارش و حساب نبود، بلکه میتوانست معنایی نهفته در پس هر رقم وجود داشته باشد. ایران به عنوان یکی از قدیمیترین تمدنهای جهان، بیشک با راز بسیاری از این اعداد آشنا بوده و تجلی آنها در زندگی، باورها و حتی هنر مردمانش قابل مشاهده است. یکی از بارزترین شواهد استفاده از اعداد در هنر، مربوط به صنایع دستی ملی ایرانیان یعنی فرش دستبافت میباشد. در این مقاله مجله فرش بوم، باهم به جستوجوی راز اعداد لابهلای هزاران گره از فرشهای دستباف سرزمینمان میرویم. پی تا انتهای این قسمت همراه فرش بوم باشید.
فرش و فرهنگ
پیش از آشنایی با اعداد خاص و مفاهیم آنها و همچنین نحوه به کار رفتن این اعداد در هنرهای صنایع دستی از جمله بافت قالی و قالیچه دستباف، بهتر است بدانیم بافت فرش هیچگاه تنها برای پوشاندن سطح یا حتی خلق یک وسیله زینتی نبوده است!. در هر نقش قالی ایرانی پیامهایی نهفته است که اگر آنها را بشناسیم، میتوانیم متوجه فرهنگ و یا حتی باورهای معنوی قالیباف و طراح بشویم. فرش ایرانی فراتر از یک کالا است. این اثر هنری نمایندهای از تاریخ، فرهنگ و اسطوره مردمان ما است.
|
|
نقش اعداد در فرش دستباف
کارشناسان و متخصصان فرش و قالیبافی، نمادهای گسترده به کار رفته در انواع نقشههای قالی را به پنج گروه مختلف تقسیم بندی کردهاند. این تقسیم بندی بر اساس فرم اشکال صورت پذیرفته است. به صورت کلی اعداد همچون حروف در گروه اشکال نگاشتاری قرار میگیرند. طبق تحقیقاتی که توسط پژوهشگران مختلف از جمله آقایان شاهپروری و بصام تا کنون انجام شده است، مهمترین اعداد به کار رفته در فرشها که قطعا پرتکرارترین آنها نیز هستند، به شرح زیر است:
عدد یک: در طول تاریخ ایران باستان، عدد یک همواره مقدس بوده است. اهورامزدا که خود یکتا است، در آغاز جهان یک انسان و یک گاو آفرید که همین موضوع اشاره به جایگاه ویژه عدد یک دارد. این عدد همواره نشانهای از اقتدار اهورامزدا است. بدون شک بهترین مثال برای بیان مفهوم عدد یک در فرش های ایرانی، نقشهی لچک ترنج است. این طرح که شاید معروف ترین نقشهی فرش ایرانی است، تنها دارای یک ترنج آن هم در مرکز زمینه فرش است، جایی که تمام توجه ها را به خود جلب کرده و در یک نگاه اقتدار و تقدس خود را به رخ میکشد.
عدد سه: از گذشته تا به امروز چه در ادیان اسلامی، چه غیر اسلامی عدد سه دارای تقدس بوده است. برای مثال عدد سه بیانگر ارکان اصلی دین زرتشتی یعنی پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک است و یا در نمونهای دیگر، جمشید قهرمان ملی ایرانیان دارای سه فره ایزدی است که پس از مرگش هر کدام به سه پهلوان دیگر میرسد. قالب هندسی مثلث ابتدایی ترین نماد از عدد ۳ بوده که برای نخستین بار خود را در فرش های زنان عشایر ایران نشان داد. شکل هندسی مثلث که در بردارنده مفاهیم عمیق عدد ۳ است علاوه بر مثلث خود را در نقوش پیچیده تری همچون: بند اسلیمی و گل های سه پر نشان میدهد. فرشهای سه ترنج، درخت سه شاخه و سه کله معروفترین نمونهی فرشهای بافته شده با تاکید بر عدد ۳ هستند.
فرش دستباف طرح سه کله، بافت سیرجان
عدد چهار: چهار مرحله آفرینش، چهار جهت اصلی، عناصر اربعه و… مفاهیمی آشنا برای شما است که حتما تا به امروز از آنها شنیدهاید. همانطور که مشخص است عدد چهار ویژگی مشترک تمام آنها است. این عدد معمولا بیانگر مفهوم اتحاد، یکپارچگی و رسیدن به پختگی و عقلانیت است. گل گرد چهار پر، ترنج چهار پر و طرح چهار پاره، از جمله مهم ترین آرایههای مربوط به عدد چهار است که در فرش ایرانی به ویژه قالی های منطقه فارس، خراسان و جوشقان کاربرد دارد.
طراحی نقوش فرش با تاکید بر عدد 4
فرش چهار فصل ایرانی مثالی متفاوت اما بسیار جالب برای نشان دادن کاربرد عدد 4 در طراحی نقشهی فرش است. در این گونه که گزینه خرید فرش دستباف بسیاری از علاقهمندان به سبکهای تابلوفرش نیز هست، زمینه قالی به 4 بخش تقسیم شده که هر کدام به نشانه 4 فصل از سال با کتیبه، نقوش آثار باستانی و نمایی از زندگی روزمره انسانها تزئین میشود. پیشنهاد میکنیم بیشتر در مورد این فرش در مقاله: فرش چهارفصل ایرانی در مجله فرش بوم بخوانید.
عدد پنج: عدد 5 متفاوت از سایر اعداد به صورت مدور است؛ یعنی متفاوت از سایر اعداد، شبیه به دایره نوشته شده و ناخودآگاه تمام خواص طرح دایره از جمله قدرت، کمال و مرکزیت را در خود دارد. این عدد به ویژه در دین اسلام بسیار مقدس بوده و مفاهیم همچون پنج تن آل عبا، پنج ستون دین، نمازهای پنج گانه و… است. آَشناترین نقشی که بر مبنای عدد 5 طراحی شده و احتمالا همه بارها آن را بر روی زمینه فرش دستباف ایرانی دیدهند، گل گرد یا همان گل پنچ پر است که معمولا در طراحی نقوش ختایی کاربرد دارد.
نقشه شطرنجی فرش، طرح گل 5 پر
عدد هفت: شاید از میان تمام اعداد یاد شده، 7 از همه جایگاه ویژهتری دارد. تقریبا در تمامی فرهنگها و ادیان عدد 7 مقدس بوده و برای نامگذاری و بیان مفاهیم مختلفی استفاده میشود. 7 طبقه بهشت، 7 گناه کبیره، 7 روز آفرینش و… آشناترین مثالهایی است که تا کنون به گوش همه رسیده است. طبیعتا اهمیتی که این عدد دارد باعث شده المانهای مختلفی در فرش دستباف از آن داشته باشیم. از به کار بردن 7 حاشیه درون فرشها گرفته تا استفاده از 7 تصویر و 7 قاب برای نمایش نقشهی فرش دستبافت.
نمونهای از یک فرش دستباف تبریز که دارای 7 حاشیه است
قالی تصویری 7 شهر عشق اثر استاد یدالله صفدرزاده، به صورت مستقیم به جایگاه این عدد در فرهنگ و هنر ما اشاره دارد. برای مشاهده و آشنایی بیشتر با فرش دستباف هفت شهر عشق میتوانید مقاله زیر مطالعه کنید.
لینک به مقاله: استاد یدالله صفدرزاده، خالق آثار ماندگار
سخن پایانی
توجه به اعداد و مفاهیم آن، موضوعی جدید نیست و انسانهای اولیه از دوران نو سنگی با آن آشنایی داشته و پایه و اساس بسیاری از باورها و آیینهای ما هستند. با خواندن این مقاله میتوان مطمئن شد که مردم و قالیبافان ما با تمام این مفاهیم عرفانی، اسطورهای و گاهی مذهبی آشنا بوده و در هنر خود به کار بردهاند؛ زیباترین جلوه این موضوع را میتواند در نقشههای ذهنی بافتی که توسط عشایر طراحی میشود، دید. معماری، نگارگری و حتی شعر و ادبیات از دیگر موضوعاتی هستند که اعداد به شکل نمادین در آنها یافت میشوند. اگر به راز اعداد علاقهمند شدید پیشنهاد میکنیم علاوه بر فرش، نمود آن را در سایر هنرها نیز جستوجو کنید.
نوشته: مریم مصطفوی
