فرشهای گل برجسته مظهر ذوق و هنر ستودنی بافندگان ایرانی هستند. آن‌هایی که پا فراتر از خلق یک هنر سخت و دوشوار گذاشته‌اند؛ هنری که همواره در آن بی‌رقیب بوده‌اند اما همچنان برای هرچه زیباتر شدن فرش دستبافت ایرانی، تمام خلاقیت خود را خرج می‌کردند. فرش گل‌برجسته درواقع همان فرش دستباف اصیل است با این تفاوت که نوع پرداخت یا همان مرحله قیچی کردن الیاف‌های فرش متفاوت با روش‌های رایج انجام می‌شود، به گونه‌ای که تمام یا بعضی از طرح‌های نقشه فرش به صورت برجسته نمایان می‌شود. بافت فرشهای دستبافت گل برجسته همچنان ادامه داشته و طرفداران ویژه خود را دارد؛ از آنجایی که مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستبافت فرش‌بوم نیز در حجره‌های خود بهترین قالی‌های گل برجسته ایران را برای شما گردآوری کرده است، پس برآن شدیم که در این نوشتار خوانندگان خوب مجله فرش بوم را بیشتر با تاریخ این نوع فرش دستباف آشنا کنیم.
خاستگاه قالی گل برجسته
پیدا کردن ردپای نخستین فرش گل برجسته در تاریخ چند هزار ساله هنر جهان کار آسانی نیست؛ اما کارشناسان با بررسی کهن‌ترین قالی‌های دستباف باقی مانده در موزه‌ها متوجه شده‌اند که احتمالا هنر برجسته بافی فرش‌ها متعلق به ایرانیان بوده است. یکی از این پژوهشگران زنده یاد سعید نفیسی است که این موضوع را تایید کرده و نخستین فرشهای گل برجسته ایرانی را متعلق به مناطق گرگان و مازندران دانسته است. با گذشت زمان این شیوه در دیگر مراکز بافت فرش در ایران همانند قم، کاشان، اصفهان، قم و ملایر نیز رواج یافت. از میان این شهرها بافته‌های روستای جوزانِ ملایر از برتری نسبی برخوردار است.
تاریخچه قالی‌های گل برجسته
همان‌طور که گفته شد، برجسته بافی فرش را برای نخستین بار در ایران شاهد هستیم.هرچند دوران شکوه و نوآوری قالی ایرانی در گذشته را متعلق به دوران صفوی می‌دانیم و بارها در مقالات مختلف مجله فرش بوم به این موضوع پرداخته‌ایم، اما پیشینه هنر برجسته بافی کهن‌تر از دوران صفوی بوده و به زمان حکمرانی سلجوقیان یعنی حدود850 سال پیش، باز می‌گردد. در این دوران چنین فرش‌هایی را با نام محفوری می‌شناختند. میان بافندگان، فرشهای گل برجسته در مقابل فرشهای صاف قیچی قرار می‌گرفتند که تا آن زمان تنها نوع پرداخت متداول صنعت بافت فرش محسوب می‌شد.
معروف‌ترین قالی‌های گل‌برجسته
از آنجایی که ایرانیان پیشینه‌ای طولانی و درخشان در پرداخت برجسته قالی‌ها دارند، بدیهی است که معروف‌ترین فرشهای گل‌برجسته جهان را از میان دستیافته‌های ایرانی پیدا کنیم. یکی از مشهورترین آن‌ها به واسطه قرار گرفتن در لیست عجایب هفت‌گانه فرش جهان، قالیچه‌ای است که بر روی قبر شاه عباس دوم صفوی قرار می‌گرفته است. پیش‌تر در مقاله: بزرگترین فرش ابریشمی جهان، به معرفی این فرش پرداخته‌ایم. این قالیچه گل برجسته ابریشمی که یکی از 14 تخته فرش آرامگاه به شمار می‌آید، با نقشی از ترنج و گلدان، حدود 320 سال پیش زیر نظر بزرگ مرد هنر ایران نعمت‌الله جوشقانی بافته شده است.
لینک به مقاله: بزرگترین فرش ابریشمی ایران
قسمت مستطیل شکل خالی این مجموعه محل قرار گیری قبر شاه عباس دوم است که قالی گل برجسته بر روی آن قرار داشته است.
از دیگر فرشهای مشهور ایرانی که به صورت برجسته بافته شده، می‌توان به قالیچه‌ی چهره احمدشاه قاجار اشاره کرد. در دوران قاجار قیچی شدن فرش‌ها به صورت برجسته همچنان رواج داشت؛ بافنگان در این دوران از این مهارت خود برای برجسته ساختن تصاویر و چهرهای انسانی استفاده کردن که طبیعتا بهترین نمونه‌های آن برای افراد سلطنتی به کار می‌رفت. قالیچه احمدشاه قاجار دقیقا یکی از این نمونه‌ها است. این فرش با مساحت 90*60 سانتی‌متر در کاشان بافته شده است.
تابلوفرش خط برجسته
پس از برجسته سازی نقوش گل‌ها، گیاهان، حیوانات و چهره‌های انسانی که اغلب صورت افراد مشهوری همچ.ن پادشاهان بود؛ نوبت به برجسته قیچی کردن کتیبه‌های قالی رسید. با توجه به ظرافت، اشکال هندسی نامتعارف و در هم تنیدگی خطوط، فراینده برجسته‌سازی آن‌ها کار پیچیده‌تری بود. معمولا برجسته کردن کتیبه‌ها در فرشهای بزرگ پارچه متداول نبود چراکه توجه و تمرکز بر روی این قسمت کمتر از نقوش اصلی بود؛ در عوض این تکنیک برای بافت تابلو فرشهای کتیبه‌ای مورد استفاده قرار گرفت و بسیار محبوب شد. بیشتر این تابلوفرش‌ها شامل آیات معروفی از کتاب مقدس مسلمانان قرآن می‌شد که به دلایل مذهبی و البته به منظور زینت بخشیدن مکان‌هایی چون مساجد و آرامگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
سخن پایانی
در این مقاله از مجله فرش بوم نگاهی به تاریخچه هنر برجسته‌بافی در فرشهای ایرانی داشتیم و با چند فرش برجسته مشهور کشور آشنا شدیم. باید بدانیم فرایند پرداخت فرشهای گل برجسته به خصوص در گذشته با ابزار‌های ساده و ابتدایی کاری بسیار دشوار و زمان‌بر بوده است، به اندازه‌ای که بافندگان، این نوع فرش را نه برای فروش بلکه آن را برای زینت بخشیدن منزل و یا جهیزیه خود می‌بافتند. اگر شما نیز از طرفداران فرشهای گل‌برجسته هستید، پیشنهاد می‌کنیم قبل از انتخاب قالی مورد نظرتان مقاله: فرش دستبافت گل برجسته و ویژگی های آن، را نیز مطالعه کرده تا با مزایا، معایب و به صورت کلی ویژگی‌های ساختار این نوع قالی آشنا شوید.
مقاله “فرش دستبافت گل برجسته و ویژگی های آن” را هم مطالعه کنید
