بزرگترین فرش دستباف ابریشمی ایران

370 سال پیش، نعمت الله جوشقانی هنرمند بزرگ ایرانی، بافندگان زبردستی را از سراسر کشور فراخواند تا برای مقبره یکی از نام‌دارترین پادشاهان سرزمینمان، شاه عباس دوم صفوی فرشی نفیس ببافند؛ اما شاید هیچگاه این هنرمند و همکاران قالی‌بافش خیال نمی‌کرند که روزی فرش آن‌ها بزرگ‌ترین فرش ابریشمی صفوی بشود و با گذشت صدها سال از زمان بافت آن، همچنان بی‌رقیب یکه تاز هنر ایران و جهان بماند. با ما در این قسمت از مجله فرش بوم همراه باشید تا با این فرش شگفت انگیز که بی گمان موجب فخر هر ایرانی است، بیشتر آشنا شوید.

بزرگترین فرش ابریشمی ایران کجاست؟

همان‌طور که در مقدمه اشاره کردیم، این فرش به منظور زینت و گسترده شدن در آرامگاه پادشاه صفوی، شاه عباس دوم بافته شد. این مقبره در شهر قم و در نزدیکی مهم‌ترین مکان مذهبی شهر یعنی آرامگاه حضرت معصومه قرار دارد. ساختمان آرامگاه که در ضلع جنوب غربی آرامگاه قرار گرفته شامل یک گنبد 12 ضلعی است که می‌توان دلیل مورد قبولی برای دوازده ضلعی بافته شدن فرش مشهور باشد. این آرمگاه طبق کتیبه موجود در همین مکان در سال 1077 به دستور سلیمان، فرزند شاه عباس ساخته شد. امروزه این مکان تغییر کاربری داده و با نام مسجد امام خمینی شناخته می‌شود.

تاریخ بافت فرش

طبق شواهد تاریخی و کتیبه به دست آمده بر روی یکی از فرش‌ها، مراحل بافت این فرش در سال 1082 قمری به اتمام رسیده است.

ویژگی‌های ظاهری فرش شاه عباس دوم

زمانی که صحبت از فرش ابریشمی مقبره می‌شود، منظور یک فرش بزرگ پارچه و وسیع نیست! درواقع ما با یک مجموعه سر و کار داریم که از 14 تخته فرش دستباف تشکیل می‌شود. از این 14 تخته فرش، 12 مورد قالیچه، 1 مورد برای پوشش فضای نزدیک به سنگ قبر و دیگری برای پوشش سطح سنگ قبر به کار می‌رفته است. متاسفانه از میان قالیچه‌های یاد شده یک مورد مفقود شده و اطلاعی از آن در دست نیست. از میان دیگر قالیچه‌های باقی مانده، هم اکنون یک مورد در موزه ویکتوریا و آلبرت شهر لندن و دیگر تخته فرش‌های باقی مانده در موزه آستان مقدس شهر قم قرار دارند.
فضای کوچک مستطیل شکلی در میان ترنج دوازده ضلعی بدون طرح، خالی و بدون بافت است که نشان از محل قرار گرفتن سنگ مزار شاه عباس دارد.

اما مهم‌ترین نکته در ظاهر این فرش مربوط به طراحی نقوش به کار رفته در آن است. هر کدام از 12 قالیچه طراحی منحصر‌به‌فرد خود را دارد وهیچ کدام از نقوش آن با دیگر شبیه نیستند، اما شگفتی آن در این است که با کنار هم قرار گرفتن این قالیچه‌ها کنار هم، تفاوت طرحشان تناسب ظاهری فرش را از بین نبرده و یک فرش یک تکه و منسجم را شاهد هستید.

مشخصات و شیوه بافت

• شکل ظاهری‌: این فرش از تعداد 2 نیم دایره جدا از هم تشکیل شده که با قرار گرفتن کنار هم یک فرش دوازده ضلعی را تشکیل می‌دهد.

• ضخامت: این فرش تنها با 2 میلی‌متر ضخامت جزو ظریف ترین فرش‌های دستبافت در کل جهان است که بسیاری آن را با پارچه‌های مخملی مقایسه می‌کنند.

• رج شمار: رج شمار این فرش عدد 70 است؛ به این معنا که در هر 6.5 سانتی‌متر تعداد 70 گره بافته شده است.

• نوع گره: این فرش زیبا با هزاران گره از نوع فارسی یا نامتقارن به صورت دو پود بافته شده است.

مواد اولیه

الیاف‌ها به عنوان ماده اولیه بافت فرش در این نمونه همه از نوع طبیعی و از جنس ابریشم خالص است. چله فرش شامل تمام تارهای رو و تارهای زیر نیز از جنس ابریشم است. استفاده از ابریشم وزن فرش را بسیار کاهش داده که مزیت بزرگی برای این فرش بزرگ پارچه است.س

ابعاد فرش

مهم‌ترین نکته‌ای که راجع به ابعاد این فرش باید بدانید، تناسب آن با ابعاد سقف است؛ به طوری که کاملا مساحت زیر گنبد دوازده وجهی را می‌پوشاند.

رنگ و طرح

زمینه اصلی فرش به رنگ نخودی روشنی بوده که زیبایی منحصر به فردی را به فرش بخشیده است. قرمز، سبز، آبی، سفید، زرد، طلایی و کرم رنگ‌هایی هستند که برای بافت دیگر نقوش گیاهی در فرش مورد استفاده قرار گرفته است.
طرح فرش باغی زیبا را نشان می‌دهد که در آن نقوش گیاهی مختلفی دیده می‌شود. باغ‌ها نماد مهمی از اندیشه و فرهنگ ایرانیان بوده‌اند که در طول تاریخ بر روی آثار هنری ظاهر می‌شدند. اصلی‌ترین نقش گیاهی این فرش تعداد 24 درخت سرو و انار است که به زیبایی در فرش بافته شده است. به صورت کلی نقوش به کار رفته در فرش بسیار شبیه به نقوشی است که برای تزئین بخش زیرین گنبد طراحی شده است؛ به گونه‌ای که بسیاری نقشه فرش جوشقانی را الهام گرفته از نقش سقف آرامگاه می‌دانند. مهم‌ترین المان به کار رفته در تزئین سقف نقش ستاره چند پر یا همان شمسه است. این نقش در فرهنگ ایرانی نمادی از خورشید و ارتباط زمین و آسمان است که از این نظر کاملا متناسب با کاربری فضا به عنوان آرامگاه است؛ همچنین نقوش اطراف این شمسه با رنگ‌ها آبی و طلایی بافته شده که بیشتر تداعی کننده فضای آسمان و درشش نور خورشید است.

سخن آخر

در میان تمام فرش‌های بافته شده در جهان، فرش مقبره شاه عباس دوم با هر فرش دیگری متفاوت است!. کارشناسان این فرش را متفاوت از تمام فرش‌های بافته شده در دوره صفوی می‌دانند و این دلیلی بود که این قسمت از مجله آنلاین فرش بوم را به معرفی آن اختصاص دادیم. این فرش هم اکنون یکی از عجایب هفتگانه فرش جهان است. امروز این فرش بیش از 80 سال است که در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود مکانی که می‌توانید برای دیدن این تخته فرش نفیس و ارزشمند از این مکان بازدید کنید.

نوشته: مریم مصطفوی