با نگاهی به هنر فرش معاصر ایران با قالی‌هایی رو به رو می‌شویم که به‌جای نقوش انتزاعی و تجریدی گیاهی که نقوش رایج فرش ایرانی را تشکیل می‌دهند، از تصویر به عنوان طرح قالی دستباف استفاده کرده‌اند.
قالیچه‌های تصویری یا صورتی، یکی از شاخصه‌های هنر سده دوازدهم هجری است که در واقع، شیوه‌ای تازه از به کار گرفتن تصاویر چاپی به کمک تار و پودهای قالی ایرانی است. با به روی کار آمدن سلسله قاجاریان و گسترش جنبش تصویرسازی در ایران، کارکرد فرش از زیرانداز معمولی به تابلو فرش‌های زینتی تغییر پیدا کرد. در این مقاله، تلاش کردیم به بررسی تاریخچه تصویرگری در فرش دستباف ایرانی و موضوعات مختلفی که در این فرش‌ها به تصویر کشیده می‌شدند، بپردازیم. پس پیشنهاد می‌کنیم تا انتهای مقاله با ما همراه باشید!
قالیچه دستباف تصویری چیست؟
قالیچه‌های تصویری، قالیچه‌هایی هستند که نقش آن‌ها به‌جای نقش و نگارهای سنتی معمول، چهره انسان و گاه حیوان در مقیاسی غیرمعمول است. در میان انبوه مقالات و کتاب‌هایی که درباره قالی‌های دستبافت ایرانی نوشته شده‌اند، کمتر اشاره‌ای به قالیچه‌های تصویری شده است. یکی از علل این موضوع، تعداد قالیچه‌های تصویری است که در مقایسه با دیگر فرش‌های دستباف ایرانی، محدود و انگشت شمار هستند. از سوی دیگر، این فرش‌ها چون به سلیقه شخصی قالیبافان یا کسانی که آن‌ها را سفارش می‌داده‌اند، بافته شده، چندان جنبه تجاری و صادراتی پیدا نکرده‌است.
عمده شهرهایی که در بافت قالیچه‌های تصویری فعال بوده‌اند، شهرهای کرمان، کاشان، تبریز و اصفهان هستند.
تاریخچه تصویرگری در فرش دستباف ایرانی
قرار گرفتن تصاویر انسانی بر روی قالی پازیریک، شاید قدیمی‌ترین نمونه تاریخ تصویرگری در ایران است. با توجه به نوع هنر ایران باستان، احتمالاً بافت قالی‌هایی با تصاویر انسان و حیوان پیش از ظهور اسلام در ایران رواج داشته است. این فرض با توجه به یک سند تاریخی از سده‌های نخستین اسلام تقویت میشود. مورخان قرن چهارم از قول ابوالعباس محمدبن سهل نوشته‌اند که: « من به دوران خلافت منتصر عباسی، روزی وارد یکی از ایوان‌ها شدم که با قالی سوسنگرد مفروش بود و مسندی و نمازگاهی با مخده‌های قرمز و کبود آن‌جا بود. حاشیه فرش‌ها نقشی بود که در آن تصویر آدم‌ها و نوشته‌های فارسی بود.» در نمونه فرش‌های باقی‌مانده از دوران صفوی نیز مشاهده میشود که از تصاویر انسان و حیوان برروی فرش‌ها استفاده کرده‌اند.
چه عواملی بر توسعه قالیچه‌های تصویری تاثیر گذاشتند؟
در اوایل قرن سیزدهم و قرن چهاردهم هجری قمری، نمونه‌هایی از کارت پستال‌های اروپایی به ایران راه پیدا کرد. شباهت زیاد این کارت پستال‌ها به طبیعت، بسیاری از ایرانیان را در آن زمان به تعجب وا داشت. این تصاویر به دست بافندگان روستایی و عشایری هم رسید و نظر آن‌ها را جلب کرد.
دو دسته از افراد در اشاعه تصویرگری نقش مهمی داشتند. گروه اول نقاشان قهوه‌خانه‌ای و نقاشان مذهبی بودند که بر سلیقه هنرمندان دیگر تاثیر زیادی گذاشتند. سازندگان پرده‌های قلمکار به عنوان گروه دوم، تصاویری از داستان‌های کهن و کلاسیک ایرانی مثل خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بر روی پرده‌هایشان به تصویر کشیدند که این تصاویر توجه فرش‌بافان شهری و روستایی را به‌خود جلب کرد و الگوی کار آن‌ها قرار گرفت.
بررسی تصویرگری فرش‌های دستباف دوره قاجار
با وجود آن‌که تصویر در بافت فرش از دیرباز در سنت فرش‌بافی ایرانی وجود داشته است، اما در هیچ دوره‌ای به اندازه دوره قاجار این موضوع تبدیل به یک جنبش و جریان نشد. قالیچه‌های دستباف ایرانی در دوره قاجار، صرفاً تصویر را در متن فرش و در ترکیب با نقوش سنتی فرش ایران در ساختار طراحی‌های رایج مانند ترنج‌دار یا شکارگاه به کار نبرده‌اند، بلکه شیوه‌ای جدید را در فرش‌بافی پایه‌گذاری کرده‌اند که اساساً تصویر را موضوع فرش دستباف قرار داده‌است.
مهم‌ترین ویژگی هنر دوران قاجار، اشاعه تصویرگرایی در هنر ایران بود. قالیچه‌های دستباف تصویری در این دوران، ابتدا تحت تاثیر کتاب‌های مصور از داستان‌های ادبی عامیانه و مذهبی، تصاویر پادشاهان و گنجینه هنر تصویری ایران که به واسطه چاپ سنگی تکثیر می‌شدند، بافته شدند.
کم کم با رواج روزنامه‌ها و آغاز هنر عکاسی، تصاویری از شاهان قاجار، بزرگان مملکتی و نویسندگان و سرداران نیز موضوع کار قالیبافان قرار گرفت.
به این ترتیب، فضای هنر قالی‌بافی ایران از یک فضای تجریدی به یک فضای تصویری تغییر یافت. ویژگی متمایزکننده قالیچه‌های تصویری از سنت قالی‌بافی این بود که این قالیچه‌ها برای زیرپا انداختن بافته نمی‌شدند، بلکه به عنوان یک تابلوی تجسمی برای نصب بر دیوار از آن‌ها استفاده میشد.
موضوع قالیچه‌های تصویری در دوران قاجار چه بود؟
موضوعاتی که این تابلوهای تصویری جدید به آن می‌پرداختند، داستان‌های ادبی و حماسی، موضوعات مذهبی، تصاویر اشخاص به ویژه شاهان، دراویش و صوفی‌گری، زندگی عشایر، زنان زیبا، جانوران و تصاویر فرنگی بودند. اما دو دسته شاخص این قالیچه‌ها از نظر موضوعی عبارت بودند از: قالیچه‌های دستبافت تصویری با موضوع تصاویر شاهانه و قالیچه‌های دستبافت تصویری با موضوع تصاویر مذهبی.
بررسی تصاویر شاهان بر فرش‌های دستباف ایرانی
این گروه از قالیچه‌های دستباف ایرانی که پرشمارترین گروه به‌شمار می‌آیند، تصاویری از شاهان ادوار مختلف ایران شامل: پادشاهان اسطوره‌ای، همچون کیومرث و هوشنگ شاه، پادشاهان سلسله‌های باستانی ایران همچون خشایارشاه و بهرام گور، پادشاهان حکومت‌های اسلامی همچون شاه عباس صفوی و نادرشاه افشار و همچنین شاهان سلسله قاجار شامل فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه و به ویژه احمدشاه را در بر می‌گیرد.
جنبش قالیچه‌های تصویری در دوران قاجار، هنری مردمی بود و مردم تصویر شاهانی را بافته‌اند که از نظر آن‌ها شاهانی نیک به شمار می‌آمدند و به شاهان ظالم مانند محمدعلی شاه توجهی نکرده‌اند.
بررسی تصاویر مذهبی بر فرش‌های دستباف ایرانی
پرداختن به تصاویر مذهبی، جنبه‌ای دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد قالیچه‌های تصویری دوران قاجار است. تصاویری از پیامبراکرم (ص)، امامان معصوم به ویژه امام علی (ع) و امام حسین (ع)، پیامبران بزرگ الهی و فرشتگان مقرب به ویژه جبرئیل و همینطور روایات دینی از جمله موضوعاتی هستند که در این قالیچه‌های دستباف به آن‌ها پرداخته شده‌است.
علت استفاده از تصاویر مذهبی بر فرش‌های دستباف ایرانی چه بوده‌است؟
کارکرد اولیه استفاده از تصاویر مذهبی در قالی‌های دستباف ایرانی، تعلیم مفاهیم دینی و آشنایی مردم با روایات مذهبی، اتفاقات مهم و افراد مقدس تاریخ دین بوده است.
قالیچه‌های دستباف تصویری مذهبی با توجه به نوع کارکردشان، در مقام یک اثر هنری تجسمی به کار می‌رفته‌اند و با توجه به موضوعشان که حتماً نباید زیرپا انداخته میشد، احتمالاً بر دیوار خانه یا مکان‌های مذهبی مانند بقعه‌ها و تکایا، به‌عنوان نذر یا وقف قرار می‌گرفتند.
جهت مشاهده و یا خرید فرش دستباف زیبا اینجا کلیک نمایید
حرف آخر
قالیچه‌های دستباف تصویری دوران قاجار شایسته مطالعه جدی از ابعاد مختلفی هستند که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته‌اند. مهم است که این آثار هنری را از زوایای دید مختلفی مورد بررسی قرار دهیم. قالیچه‌های تصویری هرچند نتوانسته سلیقه هنری غربیان را ارضا کنند و از سوی مورخان هنر فرش‌بافی ایران انحراف و انحطاط به‌حساب می‌آیند، اما آثار هنری منحصر به فردی هستند که جریانی تاثیرگذار را در تاریخ هنر فرش ایران شکل دادند.
