سرزمین کهن ایران مهد تمدن، فرهنگ، هنر و هرآنچه در این جهان زیبا می‌ببینید است. برای نام این سرزمین نمی‌توان به آسانی صفتی انتخاب کرد. هر کدام بی انصافی در حق دیگری است! چراکه این مرز و بوم از هزاران سال قبل متمدن و خاستگاه نخستین‌های جهان بوده است؛ اما برای مجله فرش بوم ایران، سرزمین فرش دستباف است. در جست و جوی تاریخ این هنر در ایران باید به صدها سال پیش از میلاد بازگشت. زمانی که فرش پازیریک یکی از نخستین نمونه‌های فرش خشتی جهان با طرح‌های زیبای هخامنشی بافته شد؛ که پیش‌تر در مقاله‌ی (فرش خشتی را بهتر بشناسیم) از مجله فرش بوم آن را به شما معرفی کرده‌ایم. هر گوشه و کنار این دیار زنان و مردان هنرمندی دارد که مشغول به خلق یکی از هنرهای ملی ما یعنی فرش دستباف ایرانی هستند و این گستردگی به قدری زیاد است که نمی‌توان از تمام آن‌ها نام برد. فرش هر منطقه خصوصیات هنری، هویتی و بازارشناختی خود را دارا بوده و ارزشمند به شمار می‌آید.
اما در ایران مناطق بافت فرشی وجود دارند که در همه‌ی این سالها با تعهد به اصالت و کیفیت جایگاه ویژه‌ای را از آن خود کرده‌اند به طوری که در نخستین جایگاه صف رقابت ایستاده و اعتباری جهانی کسب کرده‌اند. در ادامه‌ی این قسمت از مجله فرش بوم با پنج منطقه مهم در صنعت قالی بافی ایران آشنا خواهیم شد.
مناطق بافت فرش در ایران
همان‌طور که در مقدمه اشاره کردیم در سرتاسر ایران از دور افتاده‌ترین روستاها گرفته تا شهر‌های بزرگ هنر بافت فرش دستباف رواج دارد. اما اگر بخواهیم با وسواس بیشتری از مناطق تاثیرگذار در صنعت فرش دستباف ایرانی بنویسیم، بدون هیچ ترتیب خاصی می‌توان از مناطق زیر نام برد:
1. تبریز 2. کاشان 3. مشهد 4. کرمان 5. قم 6. مناطق عشایری ایران
معرفی خاستگاه معروف‌ترین فرش‌های دستباف ایران
تبریز (استان آذربایجان شرقی)
در شمال غرب کشور ایران، شهر زیبای تبریز با بزرگترین بازار سرپوشیده جهان قرار دارد. تیمچه مظفری که نام قسمت کوچکی از این بازار بزرگ است؛ محل فروش و نمایش گنجینه‌ی ارزشمند ایران، فرش دستباف تبریزی است. کمتر کسی را می‌توان یافت که با هنر سنتی بافت فرش آشنا بوده و نام فرش تبریزی را نشنیده باشد.
نقشه‌های شیخ صفی، شاه عباسی، لچک ترنج و گلستانی به عنوان نقشه‌های مختص به این منطقه شناخته می‌شود. نقشه هریس با قدمتی بیش از 300 سال جزو قدیمی‌ترین نقشه‌های بافته شده در این منطقه است. اما شاید معروف‌ترینِ آن‌ها، شیخ صفی باشد.
جهت آشنایی بیشتر و خرید این فرش دستباف زیبا اینجا کلیک نمایید
این نقشه برای نخستین بار در شهر تبریز طراحی و سپس فرش نفیسی از آن بافته و به آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی تقدیم شد؛ از آن پس این طرح و نقشه نزد مردم محبوب و به طرح شیخ صفی معروف شد. در طراحی از ترنج مرکزی بسیار زیبایی استفاده می‌شود که در مقاله‌ی ترنج در مجله فرش بوم به معرفی بیشتر آن پرداختیم. تنوع رنگ در فرش‌های تبریز بسیار زیاد بوده به طوری که می‌توان تا 80 رنگ مختلف را در این فرش‌ها مشاهده کرد.
اصفهان
تا به الان بارها به تاثیر حکومت صفوی در توسعه صنعت فرش دستباف در بسیاری از شهر‌های ایران اشاره کرده‌ایم. حال تصور کنید منطقه‌ی استان اصفهان گذشته را که به عنوان پایتخت این سلسله انتخاب شده بود. همه جا کارگاه‌های سلطنتی بافت فرش دایر و بهترین طراحان و بافندگان ایران مشغول به بافت فرش برای پادشاهان باشند.
فرش‌ها در این منطقه از بیشترین ثبات رنگ برخوردار هستند و معمولا در بافت آن‌ها از حداقل دوازده و حداکثر سی رنگ استفاده می‌شود که رنگ‌های سرد نسبت به رنگ‌های گرم کاربرد بیشتری دارد. در این منطقه طرح‌های شکارگاهی، شاه عباسی، محرابی ستون دار، سجاده‌ای با گره‌های نامتقارنی که توسط بافنده تنها با انگشتان دست و بدون قلاب، در زمینه‌های فیروزه‌ای، بژ، سفید نخودی و قرمز بافته می‌شوند.
برای مشاهده تصاویر بیشتر و خرید این فرش دستباف کلیک نمایید.
امروزه بیشتر قالی‌های نفیس ایرانی که در موزه‌های سراسر دنیا به نمایش درآمده‌اند بافت این منطقه هستند.
مشهد (استان خراسان)
شاه عباس اول در عصر صفوی ایران، یکی از پادشاهانی بود که توجه بسیار ویژه به شهر مشهد داشت. عنایت او علاوه بر رشد اقتصادی که همراه داشت باعث تبدیل این منطقه به مرکز تجارت شرق کشور و تولید کالاهای لوکس و تجملی از جمله فرش دستباف شد. این هنر چنان رونق یافت که در دوران شاه لیمان صفوی از 21 کاروانسرای مهم اصفهان یکی را به صورت مجزا تنها به فرش‌های خراسان اختصاص داده بودند. سنت بافت فرش در این منطقه تا به امروز ادامه یافته و مشهد تبدیل به یکی از مهم‌ترین مراکز تولید فرش‌های دستباف ایرانی شده است.
از گذشته تا امروز سه ویژگی در بافت فرش‌های مشهد حفظ شده است. این فرش‌ها به طور معمول در ابعاد 5/2 × 5/3 یا بیشتر از پشم پاییزی بافته می‌شود و مقصد صادراتی نوع مرغوب آن‌ها کشورهای اروپایی و انواع معمولی‌تر آن کشور ترکیه خواهد بود. طرح ماهی و هراتی از شناخته‌شده ترین فرش‌های این منطقه هستند.
کرمان
با وجود اینکه فرش دستباف کرمان نسبت به سایر مناطق فرش بافی کشور توسعه چندانی نداشته اما از گذشته‌های دور یکی از مهم‌ترین مراکز تولید فرش‌های دستباف ایرانی محسوب شده است.
فرش‌های کرمان به صورت سه پود و با استفاده از هر دو نوع گره قالی بافی یعنی گره فارسی و ترکی بافته می‌شوند. یکی از مزیت‌های فرش کرمان، بافت آن در رج شمارهای مختلف ( بین 35 تا 80 رج) است که این موضوع باعث بالا رفتن تنوع در ابعاد فرش‌هالی بافته شده در این منطقه می‌شود. هنرمندان کرمانی برای طراحی نقشه‌های خود تا 30 رنگ را مورد استفاده قرار می‌دهند. استفاده از رنگ‌های چون سبز، لاکی، صورتی، آبی و… در توناژهای مختلف باعث شده دستباف‌های بسیار شادی را در این منطقه شاهد باشیم. اما شاد بودن تنها ویژگی این فرش‌ها نیست. کرمان خاستگاه طرح‌های مختلفی نظیر سبزیکار، برگ چغندری، خوشه انگوری، قاب قرآنی، بازوبندی و… است.
قم
میان علاقه مندان به فرش‌های دستباف در جهان، فرش‌های قم به تنوع فراوان در طرح، رنگ و نقش شهره است. با نگاهی به گذشته به خوبی می‌توان درک کرد علت این شهرت چیست. به دلیل موقعیت اقتصادی-جغرافیایی قم و نزدیکی آن به پایتخت، این شهر همواره محلی برای سکونت مهاجرانی از سراسر ایران بوده است. در میان این مهاجران بافندگانی وجود داشتند که هنرمندان خوش ذوق قمی با تاثیرپذیری از هنر آن‌ها توانستند به صورت موفقیت آمیزی صنعت فرش دستباف منطقه خود را توسعه دهند.
در ابتدا طرح‌های نقش بسته بر روی فرش‌های قم از مناطق دیگر (کرمان، اصفهان، کاشان، فارس، تبریز) بود؛ اما پس از مدتی طراحان قم صاحب سبک شخصی خود شدند. بته‌ای، هندسی جوشقانی، درختی، طرح‌های کف ساده با ترنج‌های بزرگ شش گوشه و… از نمونه طرح‌هایی هست که بعد از روند تکامل توسط طراحان قمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به مرور زمان و با افزایش صادرات فرش‌های دستباف قم به سراسر جهان، برای حفظ این بازار تولید کنندگان از نقش‌مایه‌های غیر ایرانی نیز بهره ببرند. طرح‌های آبوسن، ورساچه و دلار از این جمله هستند. در نخستین طرح‌های فرش قم نهایتا از 6 رنگ استفاده می‌شد اما امروزه با تکامل طرح و نقشه‌های این منطقه تعداد رنگ‌ها در بعضی از نقشه‌ها تا 40 رنگ مختلف افزایش داشته است. فرش‌های دستباف قم با گره فارسی، رج شمار بسیار بالا و به صورت تمام ابریشم بافته شده که این ویژگی‌ها در کنار ظرافت بالایی که دارد آن را به یکی از معروف‌ترین فرش دستباف ایرانی در سطح جهان تبدیل کرده است.
مناطق عشایری
در مقاله‌ی جذاب نگاهی به فرش‌های عشایری ایران که پیش‌تر در مجله فرش بوم منتشر شده است، به طور کامل راجع به فرش عشایری دستباف، و تفاوتشان با فرش دستباف مدرن اشاره کرده‌ایم؛ به همین دلیل سخن کوتاه کرده و پیشنهاد می‌کنیم حتما این مقاله را مطالعه کنید. تنها باید به یاد داشت عشایر مختلف ایران نظیر ترکمن‌ها، بلوچ‌ها، بختیاری‌ها، قشقایی‌ها و… نخستین هنرمندانی بودند که با استفاده از مواد اولیه‌ای که تمام مراحل تولید آن‌ها را بر عهده داشتند با ذوق و سلیقه‌ای ستودنی خالقان نخستین فرش‌های دستباف ایرانی هستند.
سخن آخر
در این مقاله از مجله فرش بوم تنها بخش کوچکی از جغرافیای تولید فرش دستباف ایران بررسی شده است. ایران این مرز پر گوهر خاستگاه یکی از گرانبها‌ترین هنرهای سنتی و دستی جهان، فرش دستباف است. این هنر ملی نقش در هویت فرهنگی تمام مردم داشته و برای همه‌ی اقوام و مناطق فرش بافی باعث افتخار خواهد بود.
———————————————————
