اعراب خمسه، عشایر قالی‌باف فارس

گرما، خرما، بافته‌های حصیری شاید اولین چیزهایی باشد که با شنیدن نام عرب‌ها به یاد بیاورید! اما زمانی که در سرزمین کهن و گسترده ایران با آن همه تنوع قومی و فرهنگی زندگی می‌کنید، باید انتظار هر چیزی را داشته باشید. بر خلاف تصور ما، این بار اعراب ایرانی نقش پررنگی در بافت و تولید فرش‌های دستبافت بسیار با کیفیتی دارند که شاید کمتر کسی با آن‌ها آشنا باشد؛ فرش بوم به عنوان یک مرجع خرید آنلاین فرش‌های دستبافت، در این قسمت از مجله خود به معرفی این قوم عشایر و هنر بی‌نظیر آن‌ها می‌پردازد؛ اگر علاقه‌مند به شناخت بیشتر این قوم و دستبافته‌های آن‌ها هستید، تا انتهای این مقاله با ما همراه شوید.

قالی‌بافی در استان فارس

استان فارس با مساحت 122 هزار کیلومتر مربع، خانه‌ی‌ فرهنگ، زبان و اقوام مختلف ایرانی است؛ این تنوع با خود صنایع دستی و هنرهای مختلفی را به همراه داشته که قالی‌بافی یکی از مهم‌ترین آن‌ها است. سابقه این هنر بی‌همتای ایرانی در این خطه به قرن‌ها پیش باز می‌گردد و امروزه جایگاه ویژه‌ای در بازار فرش ایران دارد. استان فارس روش و شیوه‌های بافت مخصوص خود را دارد تا حدی که سبک قالی‌بافی آن نیز در سازمان جهانی یونسکو به عنوان یکی از میراث ناملموس کشورمان ثبت شده است. همان‌طور که قالی‌بافی در این استان به سبک و شیوه متفاوتی انجام می‌شود؛ بافت آن نیز توسط اقوام مختلفی صورت می‌گیرد. شاید نام ترک‌های قشقایی فارس و قالی‌های قرمزشان بیشتر برای شما آشنا باشد؛ اما اعراب در این استان نقش بسیار پررنگی در تولید قالی دارند. طبق پژوهش‌های انجام شده حدود 40 درصد از فرش‌های دستباف استان فارس توسط اعراب خمسه بافته می‌شود.

اعراب خمسه چه کسانی هستند؟

پیش از هر چیز بهتر است کمی با پیشنه این قوم آشنا بشویم. شاید با شنیدن نام عرب، به دنبال آن‌ها در استان خوزستان بوده باشید؛ اما استان فارس دارای تنوع قومیتی زیادی است. از ترک، کرد و لر گرفته تا عرب همه در این خاک هنرپرور زندگی می‌کنند. این اعراب در سال‌های اول بعد از اسلام از مناطق عربستان و یمن به فارس مهاجرت کردند، سپس در دوران قاجار به دستور خاندان قوام که در فارس دارای قدرت بودند همراه با دیگر ایلات اینالو، بهارلو، نفر، باصری ترکیب شده و در نهایت ایلات خمسه را تشکیل دادند که اعراب بیشترین جمعیت را در این گروه دارند.

عشایر به علت سبک زندگی کوچ‌نشینی محل زندگی مشخصی ندارند؛ اما سال‌های گذشته بنا به دلایل مختلف بسیاری از اعراب خمسه شهرستان‌های شمال شرق فارس را برای اسکان دائمی خود انتخاب کرده و یکجانشین شده‌اند. فرش‌بافی این قوم ابتدا به صورت تفریحی و برای همراهی زنان عشایر در کسب درآمد هنگام کوچ انجام می‌شد، اما با یکجانشینی این هنر به صورت حرفه‌ای‌تر دنبال شد به صورتی که امروزه شهرستان سرچهان و روستاهای اطرافش به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تولید فرش با کیفیت اعراب خمسه شناخته می‌شود. روستا نشینی و کمتر شدن کار و زحمت زندگی عشایری، باعث شد زمان بیشتری برای بافت قالی وجود داشته باشد، امروز بیشتر بافندگان ایل خمسه را زنان روستا نشین میانسال تشکیل می‌دهند.

محل پراکندگی ایل خمسه در فارس

ویژگی‌های دستبافته‌های اعراب خمسه
در این بخش ویژگی‌هایی بارز فرش‌های بافته شده توسط اعراب خمسه را معرفی می‌کنیم که در بیشتر مواقع در تولیداتشان قابل مشاهده است.

نقش فرش:

همانند هر عشایر دیگری که نقش فرش‌هایش را ذهنی بافته است، درمیان بافته‌های اعراب خمسه نیز نقش‌های ذهنی برگرفته از طبیعت پیرامون و یا نقش‌هایی بر پایه باورها و اعتقاداتشان را می‌توان یافت. اما با رواج روستا نشینی و استفاده از نقشه‌های کاغذی، این قوم تمایل ویژه‌ای به بافت نقشه‌های ترنج‌دار از خود نشان داد؛ به ویژه ترنج‌های به‌هم پیوسته. بیشتر ترنج‌های به کار رفته دارای 6 ضلع و شبیه به طرح هندسی لوزی بوده که تبدیل به شاخصه‌ای برای این فرش‌ها شده است.

وجود نقوش جانوری به ویژه استفاده از طرح انواع پرندگان در دستبافته‌های اعراب خمسه از دیگر ویژگی‌های قابل بیان است. گاهی استفاده از نقش مرغ و پرنده در تمام سطح فرش دیده می‌شد، این ویژگی به مرور، سبکی ویژه متعلق به اعراب خمسه را به وجود آورد که به طرح ( قالی مرغی ) شهرت یافت.
همانند هر فرش دیگری، استفاده از نقوش گیاهی در فرش‌های خمسه نیز رواج دارد. در میان نقوش گیاهی، طرح درختان به ویژه درخت زندگی بیشترین محبوبیت را داراست.

مواد اولیه و رنگرزی:

با توجه به منطقه جغرافیایی که اقوام خمسه در آن زندگی می‌کنند، عمده مواد اولیه فرش‌ها از جنس پشم است. این پشم‌ها که تار، پود و پرزهای قالی را تشکیل می‌دهد به دو شیوه شیمیایی و طبیعی رنگرزی می‌شوند. همانند دیگر عشایر، درمیان این گروه نیز استفاده از رنگ‌های شاد و به نسبت تیره همانند انواع قرمز و لاکی بسیار رایج است؛ با این تفاوت که اعراب خمسه علاقه بیشتری به استفاده از رنگ‌های تیره دارند. اصطلاح (( تیره اندر تیره)) بیشتر مواقع برای بافته‌های آن‌ها استفاده می‌شود چراکه هیچ رنگ روشنی وجود ندارد که مرزی میان رنگ‌های تیره ایجاد کند. لاکی، سرمه‌ای، بادمجانی، قهوه‌ای، زرشکی و… از جمله رنگ‌های مورد علاقه بافندگان این ایل است.

گره و تراکم:

همانند بیشتری بافته‌های عشایری، فرش‌ها درشت بافت بوده و تراکم کمتری نسبت به قالی‌های شهری دارند. خواب قالی نیز در این نوع فرش بلند و به طول 8 سانتی‌متر می‌باشد. نوع گره‌های به کار رفته در فرش‌های دستباف آن‌ها، در بیشتر موارد متقارن است که از استحکام و دوام بیشتری نسبت به گره‌های نامتقارن برخوردار است.

سخن پایانی

استان فارس یکی از مهم‌ترین مراکز تولید فرش در جنوب کشور است که در هر 3 گروه شهری، روستایی و عشایری هنرمندان قالی‌باف فعال دارد. در این مقاله متوجه شدیم تنها گروه عشایر قالی‌باف این استان قشقایی‌های معروف نیستند!. اعراب خمسه دیگر گروهی هستند که نقش مهمی به ویژه از نظر تعداد بافت فرش دارند. همچنین دریافتیم بافت انواع طرح ترنج‌دار در میان این قوم بسیار رایج است؛ بنابراین اگر شما نیز از طرفداران فرش‌های لچک‌ترنج هستید، خرید از دستبافت‌های این منطقه می‌تواند بهترین انتخاب باشد؛ مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف فرش بوم نیز به صورت آنلاین در کنار شما است تا این روند را برای شما آسان‌تر کند.