آشنایی با نقشه فرش‌هایی که هیچگاه قدیمی نمی‌شوند
می خواهیم با انواع نقشه های فرشی که هیچگاه قدیمی نمی‌شوند، آشنا شویم. فرش‌هایی که دوست دارید روی آن بنشینید، چای هل دار در استکان کمر باریک شاه عباسی بخورید و تصنیف “ای بهار دلنشین” را گوش کنید. آدمی دلش نمی‌آید روی این فرشها مبل بگذارد یا اگر این فرشها را در خانه دارد، اصلاً روی مبل و صندلی بنشیند.
فرش‌هایی که وقتی اذان ظهر را می‌گویند، تیغه آفتاب رویشان افتاده و از بودن در کنارشان لذت می‌بریم. مثل مادر، مثل پدر، مثل دوستان قدیمی، مثل خانه مادربزرگ و پدربزرگ که دوستشان داریم و هیچگاه برایمان قدیمی نمی‌شوند، حتی اگر لاکی باشند و کمی تکراری شده. می‌خواهیم در این مجال، دربارۀ انواع نقشه فرش‌هایی که هیچگاه قدیمی نمی‌شوند، صحبت کنیم.
نقشه لچک ترنج
اغلب ایرانیان در منزلشان حداقل یک فرش با نقش لچک و ترنج دارند. اصولاً فرش ایرانی را در دنیا با نقشه لچک ترنج می شناسند. فرشی که در چهار گوشه اش طرحی مثلثی (لچک) و وسطش یک طرح بزرگ دایره ای دارد که به همان ترنج معروف است. این نقشه برگرفته از معماری باغ ایرانی است که حوضچه‌ای(ترنج) در وسط دارد که با چهار باغچه(لچک) احاطه شده است. بسیاری از فرشهای شهری ایران نقشه لچک ترنج دارند؛ مثل تبریز و اصفهان.
نقشه افشان
یکی از انواع نقشه فرشهای مورد پسند ایرانیان، نقشه افشان است. این نقشه به دلیل نداشتن گل وسط و در نتیجه بزرگتر نشان دادن فضا، در خانه‌های کنونی و کوچک ایرانی جا باز کرده است. طرح‌های روی این فرش شامل انواع گل و مرغ و برگ، و بته و… می‌شود که به صورت پراکنده روی فرش بافته شده‌اند. این نقشه در اندازه های غیراستاندارد بسیار راحت بافته می شود. یعنی ابعادی که بیش از اندازه پهن یا کشیده اند؛ چون تغییر نسبت طول و عرض در این نقشه آسان است. نقشه افشان در گونه مشهد پرکاربرد است.
نقشه کف ساده
این نقشه کمی مدرن تر است و بیشتر در برای فضاهای خانه های شهری مناسب است. در نقشه کف ساده یک یا چند حاشیه وجود دارد که یک فضای خالی در وسط را در بر می گیرند. این فضای خالی مانند یک قاب وسط خانه دید می شود که می توان یک میز روی آن قرار داد. گونه قشقایی بیشترین تنوع نقشه از فرشهای کف ساده را دارد.
نقشه واگیره ای
این یک نقشه بسیار قدیمی از فرشهای ایرانی است. در این نقشه یک قاب که مستقلاً طراحی شده است، مدام تکرار می شود. البته ممکن است در هر بار تکرار کمی تغییر کند. اما نقشه کلی فرش تکراری از قابهای تقریباً مشابه است. درون هر کدام از این قاب‌ها، گویی فرش کوچکی جای گرفته است. این قاب ممکن است لوزی یا مستطیل باشد که اگر مستطیل باشد به آن نقشه خشتی هم گفته می شود. در واقع نقشه خشتی یک مورد خاص از نقشه واگیره است. امروز قطب بافت فرشهای خشتی چهارمحال بختیاری است.
نقشه محرمات
شاید یکی از قدیمی ترین نقشه ها در دستبافته نقشه محرمات باشد. چون اصولاً بافت آن ساده است و حتی به صورت بداهه بافی نیز میسر است. محرمات به نقشه ای گفته می شود که از کنار هم قرار گرفتن چند سری نوار باریک حاصل می شود. این نوارها می توانند افقی (در راستای پود) یا عمودی (در راستای تار) باشند.
نقشه های یک طرفه
برخلاف همه نقشه های قبلی که جهت خاصی نداشتند، بیننده می توانست از بالا یا از پایین به فرش نگاه کند، نقشه های یک طرفه جهت دار هستند. به عنوان مثال نقشه گلدانی فقط از یک طرف معنی دارد. همچنین نقشه درختی یا محرابی. از همین روست که این نقشه ها مناسب محلهای انتهایی خانه هستند. یعنی جایی که از یک طرف فقط محل آمد و شد است و از طرف دیگر به واسطه رسیدن به یک عنصر ثابت مثل شومینه و … مسدود است. البته که این نقشه برای آویزان کردن روی دیوار بسیار زیباست.
کلام پایانی
به عنوان جمع بندی باید گفت که نقشه فرش الگوی قرار گرفتن نقش ها در کنار یکدیگر است. بسیاری از مردم فرش نقشه (Pattern) و نقش (Motif) را نمی دانند. نقش یک عنصر طراحی شده است؛ یک گل به معنای عام آن یا یک گل خاص مثل گل شاه عباسی. یک حیوان به معنای عام آن یا یک حیوان خاص مثل آهو. اما نقشه نحوه قرارگیری این نقشها در فرش در کنار یکدیگر است. پس ممکن است یک فرشی که گل شاه عباسی دارد، نقشه لچک ترنج یا افشان داشته باشد.
در فرش بوم تنوعی بی انتها از همه انواع نقشه های فرش ایرانی را ببینید، مقایسه کنید و بخرید.
