دوره صفویه را بی‌شک می توان پررونق‌ترین و مهم‌ترین دوران قالی‌بافی ایران به شمار آورد. در میان انبوه قالی‌های برجسته این دوره، گروه قالی‌های لهستانی(پولونزی) جزء شاخص‌ترین آن‌ها محسوب می‌شوند. این قالی‌ها در اصل منشأ ایرانی دارند و محل بافت بسیاری از این قالی‌ها را کاشان دانسته‌اند. از شاخصه‌های این گروه قالی‌ها، علاوه بر کیفیت، ظرافت و زربفت بودن، می‌توان به طرح و نقش غنی و ترکیب‌بندی متفاوت و همچنین هماهنگی با رنگ‌های خاص، اشاره کرد. در مقاله پیش رو، به بررسی و معرفی ویژگی‌های قالی‌های لهستانی، خواهیم پرداخت.
معرفی قالیچه‌های لهستانی یا پولونزی
در عصر صفوی میان انبوه قالی‌های شاخص و گرانبها، فرش‌های لهستانی از توجه خاص جهانگردان اروپایی برخوردار بودند؛ به نحوی که منشأ ایرانی آن ها پس از گذشت زمانی بالغ بر یك و نیم قرن به اثبات رسید. این گروه از فرش‌ها را که در کمال مهارت و استادی طراحی و باسخاوت در استفاده از مواد اولیه، بافته شدند، به اشتباه لهستانی یا پولونزی نامیده‌اند. فرش‌های این مجموعه به لحاظ کاربرد طلا و نقره و گستردگی طرح و نقش و همچنین کاربرد رنگ‌های ملایم، از دیگر فرش‌های این دوره متمایز است.
واژه پولونز polonaise ریشه فرانسوی دارد و به معنی (نوعی رقص متشخصانه و خرامنده است). عنوان پولونز در خصوص طرح و نقش زیبای تعدادی از فرش‌های این مجموعه در نمایشگاه بین‌المللی 1878 میلادی بیان شد که در سال پاریس به نمایش گذاشته شد. در کارت شناسایی این فرش‌ها محل بافت آن ها لهستان قید شده بود و از آن تاریخ این گروه از فرش‌ها به نام لهستانی یا پولونزی معروف شدند. تعداد فرش‌های این مجموعه را اغلب پژوهشگران دویست تا دویست و پنجاه تخته برآورد کرده‌اند که این فرش‌ها زینت‌بخش بسیاری از موزه‌های بزرگ دنیا ازجمله موزه رزیدانس مونیخ، موزه متروپولیتن، موزه رزنبرگ، نگارخانه ملی هنر واشنگتن و… شده‌اند.
|
مشاهده و مقایسه بیش از هزار فرش دستباف اینجا کلیک نمایید
|
تاریخچه فرش‌های پولونزی
فرش‌های ابریشمی غنی شده با تارهای نقره یا نقره مطلا (گلابتون) با ظرافت و کیفیتی کم‌نظیر در بافت، به تعداد زیاد در دوره سلطنت شاه‌عباس اول تولید می‌شد. این مجموعه را به اشتباه، لهستانی یا پولونزی نامیده‌اند که شامل قالی‌ها و گلیم‌های زربفت می‌باشد. این فرش‌ها نمایانگر ثروت فزاینده کشور و سخاوت و تفاخر دربار صفوی است. تاریخ‌گذاری فرش‌های پولونزی (لهستانی) بسیار دشوار است. نمونه‌های شناخته شده باید بین اواخر سده دهم تا اواخر سده یازدهم هجری بافته شده باشند و بعضی از نمونه‌های ضعیف‌تر شاید از کارهای سده دوازدهم هجری باشد. بسیاری پنداشته‌اند که این فرش‌ها تنها در کارگاه‌های دربار سلطنتی شاه عباس بافته و تولید می‌شدند، درصورتی که طبق اسناد یافت شده در بسیاری از مناطق ایران که به قالی‌بافی مشغول بودند، فرش‌های ابریشمی زربفت می‌بافته‌اند و در بازارهای آزاد هم وجود داشته است که هرکس می‌توانسته خریداری کند. می‌دانیم که کاشان یکی از مراکز مهم فرش‌بافی در آن زمان بوده است. از آن گذشته، «موراتوویچ» به همین شهر رهسپار شد تا سفارش‌های ولی‌نعمت خود، «شاه سیگیسموند سوم» پادشاه لهستان را به انجام رساند و چون فرش‌هایی از این نوع هم به صورت گره بافته پرزدار و هم به صورت گلیم بافت پیدا شده است، عملاً مسلم می‌نماید که این‌ها بخشی از سفارش‌های «کروسینسکی» یا سفارش‌های مشابه دیگری بوده است که در خود کاشان تحویل داده شده است.
عده‌ای معتقدند که این قالی‌ها را برای اهدا به سلاطین و سفرای اروپایی طراحی و تولید می‌کردند اما هیچ قرینه‌ای برای اثبات این ادعا وجود ندارد. رنگ‌های به کار رفته در قالی‌ها تحت تأثیر رنگ‌آمیزی منسوجات اروپایی قرار داشت، علت آن می‌تواند علاقه شدید شاه‌عباس به اروپا و آثار هنری مردمان اروپایی باشد. دور از انتظار است که نظر ولیعهد ایران بر تولیدات درباری بی‌تاثیر باشد. از آن گذشته این سبک طراحی و رنگ‌آمیزی در دوره‌های پیشین نیز رواج داشته و پیش از این ارزش هنری و تجاری خود را به اثبات رسانده است.
ویژگی‌های فنی قالی‌های پولونزی
در بافت این فرش‌ها گره نامتقارن به کار برده‌اند که با پرز ابریشمین روی تارهای پنبه‌ای و گاهی پشمی ایجاد نقش کرده‌اند. پودهای پنبه‌ای در بعضی فرش‌ها رنگرزی شده‌اند که علت آن می‌تواند همخوانی بیشتر با قسمت گلیم باف برخی از فرش‌های این مجموعه باشد. اغلب فرش‌های ابریشمی و زربفت که باقیمانده به نسبت از نظر ابعاد کوچک هستند، چنان‌که فرش کاخ روزنبرگ حدود 520 سانتیمتر طول دارد، که بزرگ‌ترین فرش این مجموعه است. اما معدودی از این فرش‌ها ابعاد متوسطی دارند با حدود تقریباً چهار متر طول و این‌ها شاید تعدادشان جمعاً به بیست هم نمی‌رسد و عموماً این‌ها را زیباترین فرش‌های این گروه می‌دانند گرچه این فرش‌ها را غالباً زربفت معرفی کرده‌اند اما در هیچ‌یک از فرش‌هایی که تاکنون از این گروه به دقت معاینه شده طلا یافت نشده است و آنچه به دست آمده است درحقیقت تارهای نقره کاملاً زراندود بوده است.
ویژگی‌های ظاهری قالی‌های لهستانی
رنگ‌بندی
پالت‌های رنگی به کار رفته در فرش‌های لهستانی دارای جلوه رنگی زیادی هستند و در برخی دیگر از شدت رنگی کاسته شده است. در چند نمونه از فرش‌های این مجموعه که رنگ آن ها به حالت اولیه باقی مانده‌اند نشان می‌دهد که فرش‌های پولونزی در اصل دارای جلوه و درخشندگی بسیاری بوده‌اند. بعضی از آن ها به رنگ ارغوانی یا یاقوتی است ولی در بیشتر قطعات رنگ‌های تازه‌ای به کار رفته است که بر اثر پیشرفت فن رنگ‌سازی آن زمان به دست آمده بود. در همه جا انواع رنگ زرد و به خصوص عنابی روشن و نارنجی به کار رفته که در کنار رنگ سبز مشاهده می‌شود. رشته طلایی درواقع، تار پهن نازکی است از نقره مطلا که آن را دور رشته ابریشم پیچیده و بعد به پود فرش گره زده‌اند. بسیاری از این قالی‌های زربفت طی زمان آسیب فراوان دیده‌اند. کرک آن‌ها از میان رفته و رنگ‌ها پریده و نقره سیاه شده و آب طلای روی آن پاک شده است. اما اگر نخستین آن ها را در نظر بگیریم باید گفت که این فرش‌ها در دنیا رقیبی ندارند.
طرح و نقش
فرش لهستانی انعکاس یک زیبایی‌شناسی جدید است؛ علت آن می‌تواند تنها سلیقه شاه‌عباس و یا تأثیر عوامل تجاری باشد. در کل این مجموعه حدود ده الگو یا نقشه زمینه مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. در چند قطعه فرش بزرگ، نقشه کامل (افشان) یا نزدیک به آن است و در قطعات کوچک، از جزئیات طرح‌های اصلی الهام گرفته شده است. تزیین این قالی‌ها مبتنی است بر اسلیمی‌ها و ختایی‌های دارای برگ نخلی‌ها و برگ‌های نیزه‌ای درشت است. در اغلب قالی‌های ابریشمی به قرینه‌سازی برمی‌خوریم. متن برخی از قالی‌ها به حجره‌های منظم تقسیم شده است. حجره‌ها با نوارها یا اسلیمی‌ها شکل گرفته‌اند و رنگ سایه‌های خفیف دارند نقشه فرش‌ها اصولاً باز بود، بدین معنا که نقشه را می‌توانستند به دلخواه بزرگ‌تر یا کوچک‌تر کنند؛ در نقشه فرش چند قاعده تقارن وجود دارد که بر اساس مبنایی ثابت به کار بسته می‌شدند. نقشه بعضی از فرش‌ها مطابق قاعده تقارن آینه‌ای است. در این نوع فرش، انعکاس در امتداد تنها یک محور عمودی صورت می‌گیرد و گروه دوم شامل فرش‌هایی است که در آن ها تصاویر آینه‌ای هم در امتداد عمودی و هم در امتداد محوری عمودی و هم در امتداد یک محور افقی صورت می‌گیرد و تقارن انتقالی به وجود می‌آید. این اصول بسته به تعیین محورها و شمار نقش‌مایه‌ها، به شیوه‌های مختلفی به کار می‌رفتند. سومین گروه شامل فرش‌هایی با نقشه بسته‌اند که در آن ها اصول تقارن آینه‌ای و تقارن چرخشی اجرا شده است
سخن پایانی
قالی‌های معروف به لهستانی، بخشی از شاهکارهای هنر فرش‌بافی دوره صفویه هستند. این فرش‌های نفیس و زربافت، با طرح و رنگ منحصربه‌فرد خود، اغلب در شهر کاشان بافته می‌شدند و اکنون زینت‌بخش مطرح‌ترین موزه‌ها و کلکسیون‌های دنیا هستند. «فرش بوم» مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف است که تنوع بی‌نظیری از فرش‌های اصیل و زیبای ایرانی را عرضه نموده است و شما می‌توانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.
