این فرش به عرش می‌کند ناز — کز فرش به عرش کرده پرواز
به نظر شما یک فرش چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد که شاعری چنین در وصف منظر و زیبایی آن شعر بسراید؟ این شعر در وصف زیبایی، ظرافت، تکنیک بافت و… یک تابلو فرش ایرانی سروده شده است که با نام تابلوی ثارالله آن را می‌شناسیم. تابلویی که امروز در گوشه‌ای دیگر از دنیا روزانه صدها بازدید کننده دارد که شاید داستان آن را ندانند. با ما در این قسمت از مجله فرش‌بوم همراه شوید تا قصه‌ی بافت این فرش را برای شما بازگو کنیم و با یک اثر نفیس و ارزشمند هنرمندان ایرانی، آشنا شوید.
تاریخ بافت تابلو فرش ثارالله
نخستین گره‌ها بر روی تار و پود چله‌ی این تابلو فرش، در سال 1357 زده شد؛ اما 12 سال طول کشید تا تک تک این گره‌ها در کنار یکدیگر جمع شوند و با 30 میلیون گره این تابلو فرش زیبا را پدید بیاورند. مراحل بافت در شهر شایسته اصفهان انجام شد که از گذشته تا به امروز، بی هیچ بزرگ انگاری سرآمد هنرهای مختلف و تولید انواع صنایع دستی در کشور است.
آشنایی با خالق اثر
بافت یک فرش آن هم با چنین شکوه و ظرافتی یک فرایند پیچیده و کاملا هماهنگ گروهی را می‌طلبد. از آن دامداری که زحمت چینش و تهیه پشم فرش را دارد گرفته تا طراح نقشه و گروه بافندگان، همگی به اندازه خود در خلق این اثر سهیم بوده و هر کدام را می‌توان خالق این تابلو دانست؛ اما اگر در پی یافتن نام نخستین کسی باشیم که ایده بافت چنین اثر هنری به ذهنش خطور کرد، به نام استاد یدالله صفدرزاده حقیقی خواهیم رسید. استاد صفدرزاده به همراه برداران خود، طبق سنتی خانوادگی که نقش پدر در آن تاثیر گزار بود، بارها تعدادی فرش را به آستان‌های مقدس و موزه‌ها اهدا می‌کردند؛ اما این‌بار نوبت به فرشی نفیس با نیت اهدا به حرم امام سوم شیعیان رسیده بود.
آشنایی با طراحان
پس از پخش شدن خبر نیت استاد صفدرزاده به منظور بافت یک تابلو فرش بسیار نفیس و ویژه، تعداد بسیاری از هنرمندان مشتاق برای مشارکت در فرآیند بافت این تابلو فرش پا پیش گذاشتند؛ در نهایت قرعه به نام دو استادکار بزرگ طراحی ایران، آقایان استاد سید جعفر رشتیان و استاد محمود فرشچیان افتاد. هر دو نفر از نام‌آورترین طراحان و نقاشان روزگار خود بودند که آوازه شهرتشان در گوش جهان پیچیده بود. 4 سال زمان برد که از میان طرح‌ها و نقشه‌های مختلفی که توسط آن‌ها بر روی کاغذ می‌آمد، طرحی واحد و مورد پسند گروه خلق شود و سپس به صورت نقشه‌ی قالی برای انجام مراحل بافت در بیاید.
نقش و نگارهای تابلو فرش ثارالله
بدون شک فرشی که طراحی آن 4 سال زمان‌برده است، علاوه بر نقش و نگار ظریف و زیبا باید در آن به دنبال طرح‌های مفهومی نیز باشیم؛ چراکه در این فرش قرار است تمام باورها، اعتقاد و هدف شخصی که قدم برای خلق آن برداشته، تجلی یابد. درز این بخش به بیان چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم.
این فرش دارای یک ترنج بسیار زیبا با طراحی منحصر به فرد است. نقوش مرکز این ترنج نقطه عطف طراحی این تابلو فرش است. در مرکزی ترین نقطه، لکه‌ای قرمز رنگ را می‌توان دید که نمادی است از یک قطره خون امام حسین که به باور شیعیان مظلومانه به شهادت رسیده است. اطراف این لکه خون با استفاده از هنر خوشنویسی سه مرتبه جمله (یا حسین) طراحی شده است. این لکه قرمز و نام خوشنویسی شده در متنی روشن و به رنگ زرد بافته شده و از اطراف آن خطوطی همانند پرتوهای نور در یک دایره فرضی به اطراف پخش شده است. منظور از این نوع طراحی نمادین، رسیدن ( باخبر شدن) نور خون ریخته شده امام به سرتاسر جهان بوده است.
از دیگر نقوش مفهومی به کار رفته در این فرش می‌توا به تکرار 12 مرتبه‌ای کلمه عربی ثارالله به معنای خون خدا اشاره کرد. عدد 12 نماینگر تعداد امامان شیعیان است.
در این فرش تعداد زیادی تصویر فرشته نیز ببا رنگ‌های مختلف بافته شده‌اند که هرکدام چهره نمادین گروه هستند. 72 فرشته سبز رنگ به نشان از تعداد 72 یار امام حسین-ع که در جنگ کربلا کشته و 84 فرشته آبی رنگ نشان از 84 اسیر این جنگ دارد. تمام این فرشتگان حول محور ترنج در حال پرواز هستند.
همانند هر فرش لچک ترنجی، این فرش نیز دارای 4 لچک به شکل تنگ در 4 گوشه فرش است. این لچک‌ها توسط دو فرش حمل می‌شوند و درون آن‌ها با عبارات مذهبی مزین شده است.
حاشیه فرش دارای طرح‌های اسلیمی و ختایی است. در کنار این خطوط اصیل در یک طراحی تلفیقی، تصاویر مکان‌های مذهبی مسمانان طراحی و بافته شده است. مکه، مدینه، قدس، سامرا، کاظمین، نجف و مشهد نام این مکان‌ها است.
علاوه بر نقوش نام برده از نقش حیوانات نیز در طراحی این قالی استفاده شده است. حیواناتی چون شتر و اسب که در روایت مذهبی جنگ کربلا نقش داشته‌اند.
رنگ
نخستین مطلبی که می‌توان از رنگ این تابلو فرش بیان کرد، تعداد و تنوع بسیار بالای رنگ‌های به کار رفته در آن است. تنها 19 طیف مختلف رنگ قرمز برای بافت این فرش مورد استفاده قرار گرفته است. این رنگ‌ها از قسمت حاشیه به سمت مرکز به ترتیب از پررنگ‌ترین تا کم‌رنگ‌ترین رنگ قرمز پشت سر هم قرار داشته و در انتها در مرکز ترنج به رنگ قرمز خونی می‌رسد. با وجود تعداد بالای رنگ به کار رفته، تماشای این تابلو چشم را خسته نکرده و این نشان از هنرمندی طراحان و رنگرزانی دارد که رنگ‌ها را چنین متناسب و هماهنگ انتخاب کرده‌اند. رنگرزی تمام الیاف‌های مورد استفاده در این اثر همگی به شیوه سنتی با استفاده از مواد رنگزای طبیعی و گیاهی رنگ شده‌اند.
اهدای تابلو فرش
این فرش با ابعاد 5 * 3.65 پس از دوازده سال به اتمام رسید و اصفهان به شهر کربلا در کشور عراق ارسال شد. این تابلو فرش شگفت انگیز که به گرانترین فرش جهان نیز معروف است از طرف استاد صفدرزاده اهدا شد و امروز در موزه آستان مقدس حرم امام حسین نگهداری می‌شود.
سخن پایانی
در میان آنان که دستی بر آتش قالی‌بافی ایران دارند، فرش عرشی لقبی است که برای این قالی بی‌نظیر به کار می‌برند. به راستی که چنین لقبی سزاور این هنر بی‌همتای ایرانی است که شاید پدید آمدن نسخه‌ای دیگر از آن کاری محال باشد. فرشی که برای بافت آن 5000 بافنده در کنار یکدیگر زحمت کشیدند تا این اثر را خلق کنند. هدف از نگارش این مقاله، آشنایی شما همراهان خوب مجله فرش بوم با این اثر هنر بود که بی‌شک موجب غرور و مباهات هر ایرانی خواهد بود.
نویسنده: مریم مصطفوی
