طرح‌های فرش ایران دارای دسته‌بندی‌های گوناگونی است که فرش ترنجی و لچک ترنج در این بین هم به لحاظ زیبایی و هم به لحاظ کثرت استفاده و تولید از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این بین به نظر نمی‌رسد که ترنج در فرش ایرانی تنها به دلیل ابعاد زیبایی‌شناختی‌اش به این درجه از اهمیت و کثرت رسیده باشد. زیرا ترنج به‌طور آشکار هم از نظر ظاهری و هم از نظر مفهومی در فرش به درجه‌ای از پختگی و زیبایی رسیده که در کمتر صنایع‌دستی دیگری بتوان شاهد آن بود. نقش ترنج در ادامه اعتقادات اسطوره‌ای و نمادین گلستان و حوض شکل گرفته، اما تکامل آن به شکل امروزی در اصل انعکاس ذهنیت، اندیشه و آرزوهای هنرمند مسلمان ایرانی در تجلی باغ بهشت و فضایی روحانی است. در این مقاله قصد داریم به مفهوم و اهمیت نقش ترنج در فرش ایرانی و معانی و ریشه‌های آن بپردازیم.
|
برای انتخاب و خرید از بین صدها فرش زیبای طرح ترنج اینجا کلیک نمایید
|
مفهوم ترنج در فرش
در فرهنگ دهخدا، ترنج این‌طور تعریف شده است: نقش گلی بزرگ، مدور یا چند گوش که در میان قالی ببافند. ترنج به‌عنوان نوعی از نقش و نگار که از ترکیب گل و برگ و طرح‌های اسلیمی ساخته می‌شود و بیشتر در نقشه قالی و قالیچه و پرده قلمکار و کاشی و تذهیب‌کاری در وسط نقشه‌ای دیگر قرار می‌گیرد، یاد شده است. در فرش نامه ایران، ترنج به‌عنوان نقش قراردادی تعریف شده که در میان نگاره‌های قالی جای ویژه‌ای دارد، در درون ترکیبی از نقوش شاه‌عباسی و در اساس با برگ و گل و اسلیمی است و در شکل کلی خود، چهار گوشه، لوزی، بیضی یا گرد، همچون خورشید یا ستاره و گل‌های چند پر است و همچنین پیشینه آن به نگاره‌های پیش از اسلام می‌رسد. نقشی مرکزی در فرش، محدوده‌ای متشکل از نقوش گیاهی و حیوانی و دارای شکلی دایره، بیضی و یا چند گوش است.
ریشه نقش ترنج در فرش
به‌طور کلی می‌توان طرح اصیل ترنج را طرحی برخاسته از یک فرهنگ تلقی کرد که ممکن است دارای هویت قومی (نظیر طرح معروف به لیلیان ارمنی‌باف یا ترکمن و قشقایی)، ارزش آیینی و اسطوره‌ای (مانند بوته و ماهی مظهر درخت مقدس و مهر و میترا)، هویت تاریخی (مثل گردونه آریایی)، ارزش مذهبی (مانند محرابی و جانمازی)، هویت جغرافیایی (مانند هریس و قفقاز)، معماری و هنر ایرانی (مانند لچک ترنج و اسلیمی) و غیره باشد. بسیاری از فرش‌های ایرانی، به خصوص انواعی که متعلق به ایالت، عشایر، قبایل و روستاهای ایران هستند، در ذهنی‌ترین شکل خویش متأثر از این فرهنگ و دارای نوعی از هویت‌های ذکر شده‌اند. بنابراین نقش ترنج با توجه به فراگیری آن در تمام مناطق ایران از سرچشمه‌ای غنی و بس فراگیر در طول تاریخ منشأ می‌گیرد.
علیرغم این‌که تاکنون فرشی با نقش ترنج قبل از دوره صفویه یافت نشده است، ولی به نظر می‌رسد ترنج نقشی بسیار قدیمی‌تر و کهن‌تر باشد که باید ریشه آن را در آیین باستانی و اسطوره‌ای ایران جست‌وجو کرد. البته این بدین معنی نیست که نقش ترنج قبل از دوره صفویه با همان شکل و شمایل وجود داشته است؛ بلکه احتمالاً همان‌گونه که بررسی خواهیم کرد ترنج، حداقل بر اساس یافته‌های محققین تا قبل از دوره صفوی به شکل حوض در طرح‌های گلستان وجود داشته که ابتدا به‌صورت چند حوضی در طول فرش متعدد بوده و فرم غالب آن نیز سه حوضی بوده که بعدها به یک حوض در مرکز تبدیل می‌شود. با پیشرفت فنون فرش‌بافی و ورود اسلام به ایران، ترنج با مفاهیمی همسان و افزون بر قبل، همچنین با شمایلی تزئینی‌تر محلی برای ذوق‌آزمایی هنرمند مسلمان ایرانی بوده است.
ارتباط طرح گلستان و نقش ترنج
در طرح گلستان چشمه یا حوض یا آبگیرهایی وجود داشته که بنا بر نظر برخی پژوهشگران و محققان فرش، نقش ترنج در قالی همان حوض طرح گلستان است. سیروس پرهام می‌گوید: «در فرش‌بافی، ترنج از آغاز نشانه حوض و آبگیر بوده است… در کهن‌ترین نمونه‌های فرش ترنج‌دار، ترنج به همان شکل اولیه حوض به‌صورت چهارگوش بافته می‌شده است. به نظر می‌رسد نقش حوض که نقشی ساده و عموماً چهار گوش یا هشت ضلعی بوده و درون آن ماهی یا پرندگانی نظیر مرغابی وجود داشته‌اند، ریشه نقش ترنج باشد. این نقش همان‌طور که ذکر شد ابتدا بر روی فرش رایج بوده که بعدها تغییر شکل داده و از سه حوضی به یک حوض تبدیل شده که این تک حوض مرکزی جای خود را به باغچه‌ای داده که می‌توان از آن به عنوان تحولی مهم در قالی ایران یاد کرد.
ارتباط باغ و باغچه با ترنج
در بینش فرد ایرانی خانه فضایی مقدس است، فضایی که به‌خصوص در تفکر روستایی، تن به نزدیکی با نمادهای زیادی می‌دهد. ترنج در مقام خانه که قرار می‌گیرد با نمادهای مرکز چون اجاق و مفهوم «حاوی کل ممکنات» با مربع در مفهوم زمین، با باغ و حیاط، با ظهور خدا در آفرینش و معماری تفسیر تازه‌ای به دست می‌دهد. خانه همچون شهر و معبد در مرکز دنیا واقع است. خانه تصویر جهان است. خانه سنتی چینی (مینگ-دآنگ) مربع است. خانه عربی هم مربع است و در وسط حیاط مربعی را محصور کرده است. در وسط حیاط باغچه یا حوضی قرار دارد؛ اینجا جهانی بسته با چهار بعد است، که باغ مرکزی آن یادآور بهشت است.
خانه را در اینجا می‌توانیم محدوده ترنج و باغ یا باغچه محدود در ترنج را حقیقت ترنج بدانیم. نقش ترنج دارای فضاهایی درونی است که رفته‌رفته به مرکز می‌رسد. غالباً در ظاهر صوری ترنج این مرکز، شکل، رنگ و نقشی تازه می‌یابد که خود گویای فضایی تازه مثل حوض، باغچه یا خود نقطه است. طرح باغی مجموعه‌ای از باغچه است که با جوی‌های آب از هم جدا شده‌اند. طرح لچک ترنج را می‌توان پاره‌ای از باغ دانست که یکی از آبگیرها و چهار گوشه از چهار آبگیر جوانب آن را از بقیه‌شان جدا کرده است. به این ترتیب ترنج رایج در فرش‌های لچک ترنج آبگیر یا حوضی است که با چهار باغچه احاطه شده است.
سخن پایانی
فرش به گواه نمونه‌های موجود و تفسیر نمادین نقوش آن همواره بستری برای تجلی آرزوها و به‌طور کلی نیات هنرمند آن بوده است. از برجسته‌ترین مفاهیمی که بر روی فرش ظهور پیدا کرده تصویر باغ و بهشت است که حقیقتاً نمودی از رویاهای بافنده و طراح فرش بوده است. نقش ترنج در فرش با طی یک سری مراحل از سادگی به پیچیدگی نه صرفاً از نظر ظاهری، بلکه از نظر مفاهیم نمادین روبه‌رو بوده است. این طی طریق پیش از اسلام شروع شده و با باورهای آیینی و اسطوره‌ای هنرمند ایران باستان در قالب سرچشمه یا حوض به شکلی ساده، طبیعی و زمینی ظاهر شده است. در دوره اسلامی هنرمند مسلمان ایرانی این میراث را ابتدا با تغییری صوری به باغچه و باغ تبدیل نموده، سپس با انتزاعی و نمادین نمودن همان نقوش طبیعی در مرکز فرش تا جایی پیش می‌روند که عموماً مفهومی ورای مفهوم بهشت زمینی به آن می‌بخشند. در اینجا نقش ترنج در ادامه همان مفهوم بهشت است که در مرکز فرش به مرتبه‌ای بالاتر از بهشت اشاره دارد و این مرتبه فضایی مقدس، و بدون مکان و زمان است. در نهایت باید گفت نقش نمادین ترنج را در بسیاری از فرش‌های اصیل ایرانی در اشکال و رنگ‌های متنوع می‌توان مشاهده نمود. «فرش بوم» مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف است که تنوع بی‌نظیری از فرش‌های اصیل و زیبای ایرانی، ازجمله فرش‌های زیبای لچک و ترنج را عرضه نموده است و شما می‌توانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.
منبع: مقاله « بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران» نوشته سید محمد مهدی میرزاامینی و دکتر سید جاللالدین بصام. فصلنامه گلجام، شماره 18. بهار 1390.
