آیا تا به حال به این موضوع فکرکرده‌اید که برای نخستین بار نقش و نگار‌های روی فرش از کجا به ذهن قالی‌باف رسیده است؟ شاید پاسختان طبیعت باشد. بله، درست است!. طبیعت به ویژه برای نخستین گروه بافندگان که عشایرها بودند پاسخی صحیح است. آن‌ها تمام شبانه روز خود را در طبیعت می‌گذراندند و مهمترین منبع الهام آن‌ها محیط پیرامونشان بود. نقوشی همچون گل‌ها، حیواناتی که بیشتر می‌دیدند، پرندگان و گاهی دیگر عناصری چون آب و خورشید برای دستبافته‌هایشان نقش می‌بست. اما گاهی فرشی بافته می‌شد که نقش آن مثل هیچ فرش دیگری نبود؛ نگاه به آن ترس به همراه داشت چراکه موجودی غریب و بسیار عجیب بر روی آن بافته شده بود. گاهی انسانی با سر حیوان و یا گاهی درختی که هر شاخه‌اش سر انسان دارد و خانه دیوها شده است. این بار دار قالی، خانه‌ی دیوها و درخت سخنگو شده است؛ آنچه در طبیعت نیست و ریشه در دنیای خیال بافنده دارد؛ اگر برای شما هم این سوال مطرح شد که چرا برخی از بافندگان در طول تاریخ چنین نقش‌هایی را با صرف ساعت‌ها زمان و زحمت بافته‌اند؟ در این مقاله جذاب از مجله مرجع انتخاب فرش دستبافت ایرانی، فرش بوم همراه باشید، تا به بررسی این موضوع بپردازیم؛ شاید در انتها شما هم علاقه‌مند به خرید یکی از آن‌ها شوید!
| خرید فرش دستباف از بزرگ ترین بازار آنلاین
|
نقش خیال در هنر
وقتی به انسان در طول تاریخ می‌نگریم، داستان‌ها و اسطوره‌ها همراه و همدم آن‌ها بوده‌اند؛ از شب نشینی‌های دور آتش زندگی غارنشینی بگیرید تا زمان شکل گیری تمدن‌ها و ساخت کاخ‌های باشکوه دوران باستان، می‌توان نقش این داستان‌ها را که ساخت ذهن خلاق و خیالباف انسان بوده است را در آثار او دید.
یکی از پر تکرارترین نقوشی که در میان آثار مختلف تمدن‌های باستان تکرار شده، نقش درخت است. این عنصر هستی، چه در خیال و چه در واقعیت نقش بسیار تاثیرگذاری در زندگی انسان داشته به اندازه‌ای که درخت‌ها نمادی از یک مفهوم خاص شدند؛ برای مثال درخت زیتون نشانی از صلح، درخت بید نماد عشق و یا درخت کاج به معنای جاودانگی تلقی شد. گاهی این درخت با خیال در آمیخت و تبدیل به درخت سخنگو در افسانه‌ها شد؛ همان چیزی که به نقشه قالی‌ها نیز راه پیدا کرد و امروز تعداد قابل توجهی فرش با الهام گرفتن از آن بافته شده است.
درخت سخنگو چیست؟
درخت واق‌واق یا درخت سخنگو یک افسانه مشترک میان تمدن‌ها و سرزمین‌های مختلف است. اینکه در قسمت‌های مختلف دنیا این افسانه وجود دارد، خود جای حیرت است؛ بسیاری از اسطوره شناسان علت آن را بعضی از باورهای انسان می‌دانند که به پیدایش خود را از گیاه و درخت باور دارند. این درخت در داستان‌های مختلف گاهی در هند است و گاهی در یک جزیره دورافتاده, در بیشتر داستان‌ها برگ‌های این درخت شبیه به سر انسان است و گاهی میو‌های آن شبیه به چهره حیوانات یا آدمیزاد شده است و 3 بار در روز خزان دارد. در کتاب مقدس قرآن نیز از درختی یاد شده است که سرهایی از شیطان دارد.
نقش شیطان بر یک گل بافته شده در فرش دستبافت
در ادبیات ایران نیز به موضوع درخت واق‌واق و دیگر درختان عجیب اشاره شده است. نمونه‌های خوبی از آن را در کتاب هزار و یک شب و شاهنامه می‌توان دید که در ادامه مثالی از آن برای شما آورده شده است. در شاهنامه اسکندر به سرزمینی می‌رسد که در آن درختی سخنگو وجود دارد که در انتهای جهان قرار گرفته و نیمی از آن زن و نیمی از آن مرد است؛ این درخت نوید تلخ مرگ او را می دهد، بهتر است توصیف آن را از زبان فردوسی بخوانید:
بپرسید ازیشان که ایدر شگفت چه چیزست کاندازه باید گرفت
چنین داد پاسخ بدو رهنمای که ای شاه پیروز پاکیزه‌رای
شگفتیست ایدر که اندر جهان کسی آن ندید آشکار و نهان
درختیست ایدر دو بن گشته جفت که چونان شگفتی نشاید نهفت
یکی ماده و دیگری نر اوی سخنگو بود شاخ با رنگ و بوی
باتوجه به شواهد به نظر می‌رسد مهمترین دلیل ورود نقش درخت به آثار معماری و هنری از جمله فرش دستباف، باورهای اسطوره‌ای و دینی مردم بوده است گوش به گوش نقل شده در دل و جان مردم خانه کرده است. بافندگان ایرانی نیز چه زمانی که نقش فرش‌ها ذهنی بافته می‌شده چه امروز که نقشه‌های عددی جایگزین شده، از نقش درخت برای زینت فرش خود استفاده می‌کردند. از نقشه‌های درختی و اهمیت آن‌ها در صنعت بافندگی فرش کشور پیش‌تر در مجله بازار فروش فرش آنلاین خود سختن گفته‌ایم که می‌توانید در صورت تمایل آن را نیز مطالعه کنید. اما در بخش بعدی این مجله به بررسی نقوش درخت‌های سخنگو در قالی ایرانی خواهیم پرداخت.
نقش درختان خیالی در فرش دستبافت
دوران سلجوقی را می‌توان یکی از مهمترین دوران ورود نقوش ترکیبی و یا نقوش واق به آثار ایران دانست؛ اما نقطعه عطف حضور طرح‌های ترکیبی و خیالی در فرش‌ها دوران صفوی است که در کارگاه‌های بافندگی تازه تأسیس اصفهان، کاشان، تبریز و… بافته می‌شدند. فرش‌های ابریشمی بافت کاشان بیشترین نمونه را در تولید فرش‌هایی با نقوش خیالی دارند؛ هرچند نمونه‌های زیادی از نقش‌های خیالی را در فرش‌های هریس نیز می‌توان دید، بدون شک ذهنی بافت بودن فرش‌های این منطقه در دوران گذشته، کم اثر در شکل گیری این طرح‌های خیالی نبوده است.
نمونه بافته شده یک فرش ترنج دار ابریشمی که در قرن 13 هجری در منطقه هریس بافته شده است. در این فرش شاهد ترکیب نقش دیو و نقش چیمی اژدها در میان شاخ و برگ طرح‌های اصلیمی هستیم.
این نقوش ترکیبی که شامل اتصال گیاه با جاندارانی نظیر انسان، حیوان، پرندگان و گاهی نمادهایی از شیطان می‌شود که در تمام قسمت‌های مختلف تشکیل دهنده فرش از جمله متن، ترنج، حاشیه‌ها و حتی گاهی درون گل‌های شاه‌عباسی وجود دارند. علاوه بر ایران، کشور هندوستان نیز در تولید فرش‌هایی درخت سخنگو، شهرت جهانی دارد.
سخن آخر
بررسی نقوش خیالی یا به اصطلاح درخت‌های سخنگوی بافته شده بر روی فرش‌های دستبافت ایرانی علاوه بر نویسنده مجله فرشبوم،همواره موضوع جذابی برای دیگر افراد نیز بوده است؛ حتی این موضوع تبدیل به سوژه‌ای برای بهرام بیضایی کارگردان خوشنام کشورمان شد تا فیلم کوتاهی از آن بسازد؛ هرچند گاهی این نقوش مورد پسند بعضی‌ها واقع نمی‌شود اما جدا از زیبایی یا زشتی بودنش، چنین فرش‌هایی، خلاقیت بافنده ایرانی را نشان می‌دهد که با هنر خود توانایی خلق همه چیز را حتی آنان که در خیالش نقش بسته‌اند را دارد.
فرش دستباف ایرانی با طرح درخت سخنگو و طراحی سر انسان به عنوان برگ درخت
