هنر فرش یکی از هنرهایی است که می‌تواند بازتابی از فرهنگ و هنر یک ملت یـا یـک قوم محسوب شود. در ایران نیز همواره این هنر از گذشته‌های دور تا اکنون مورد توجـه خـاص جامعه و اهالی هنر ﻗﺮار گرفته است و در بیشتر استان‌های ایران نیز چه در قدیم و چه امـروزه شاهد بافت فرش‌های دستباف با طرح‌ها و رنگ‌های مختلفی هستیم کـه بسـیاری از آن هـا طرح‌ها و نقش‌هایی مختص مناطق خود دارند. لرستان نیز یکی از استان‌هایی است که سابقه طولانی در فرش دستباف داشته است و مفرغ‌هایی که بسیار به وسایل قالی‌بافی شبیه هستند خود گواه این مسأله است. امروزه فرش در این استان رو به فراموشی است و با وجود نیروی کار توانمند در حوزه‌ی بافت، متأسفانه فرش‌هایی با طرح‌های دیگر استان‌ها را می‌بافند و علـت آن را نداشتن نقشه‌ای اختصاصی از فرش لری می‌دانند. فرش لرستان از بسیاری از جنبه‌های فنی و زیبایی‌شناسی قابل بررسی است؛ اما در این مقاله قصد داریم به معرفی نقشمایهها و تزئینات فرش‌های لرستان بپردازیم.
نقوش مورد استفاده در فرش لرستان
در فرش‌های اﯾﻦ ناحیه تزئینات را در پر کردن فضای متن، ترنج و لچک و حاشیه‌ها مـی تـوان مشاهده نمود. این تزئینات را ﺑﻪ طور کلی می‌توان به پنج دسته نقوش هندسی، گیاهی، حیوانی، انسانی و متفرقه تقسیم‌بندی کرد. در ادامه، به معرفی هریک می‌پردازیم.
1- نقوش هندسی
این نقوش به‌گونه‌ای هستند که پایه و اساس آن‌ها به شکل خطوط مستقیم یا زاویه‌دار، مربع، مستطیل، لوزی و مثلث، شش‌ضلعی و هشت‌ضلعی اسـت. درواقـع ایـن اشـکال هندسـی بـا تقسیم‌بندی‌های مختلف و متنوع، تزئینات گوناگونی را به وجود می‌آورند. اشکال هندسـی به صورت زیگزاگی، ﺗﮏ گل یا ترکیبی از چند شکل هندسی به‌صورت انواع دﺳﺘﻪ گل، گلدان، گل و شاخه و… بافته می‌شوند. این نوع نقوش کاربرد فراوانی دارند و علت اسـتفاده از آن بـه نـوع بافت فرش به‌ویژه در مناطق عشایری و روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺮ می‌گردد زیرا استفاده از خطوط مستقیم یـا زاویه‌دار به‌صورت 45 یا 90 درجه به دلیل بافت سـاده تـر و سـرعت بافـت، بسـیار پرکـاربرد هستند.
طرح زیگزاگی یکی از مهم‌ترین نقوش هندسی است که در فرش‌های لـری کـاربرد فراوانـی داشته و دارد. این نقشمایه در قسمت‌های مختلف و به‌ویژه در حاشیه بافته می‌شود. این نقش به‌صورت خطوط شکسته هندسی و زیگزاگی یا مثلث‌هایی که از قاعده به یکدیگر چسبیده‌اند و به‌صورت مکرر دنبال هم قرار دارند، می‌آید. در صنایع‌دستی ایران و خصوصاً لرستان نقـش حائز اهمیتی را داراست. علاوه بر موقعیت جغرافیایی لرستان که کوهستانی بـوده و تقریبا تمـام چشم‌اندازهای آن را در ردیف کوه‌های به‌هم‌پیوسته و پی در پی و مضرس محدود ﻣﯽﮐﻨـﺪ، ﺑﺎورﻫﺎ و اعتقادات ریشه‌دار در ادیان کهن این سرزمین نیز در ایجاد این نوع نقش‌پردازی مهم بوده است.
در قالیچه‌های لرستان نگاره‌ها به شکل مربع، مستطیل یا مثلث‌هایی که گاه به شکل لچک از آن‌ها استفاده شده، دیده می‌شود. این نقشمایه در سایر نقاط و اقوام، مثـل عشـایر فـارس هـم مشـهور اسـت. این نقشمایه در اصطلاح لرها به «گل مخملی» مشهور است. به عقیده محققان، همگـی اقسـام نگـارگری شـطرنجی از آن جمله سه‌گوش‌ها و لوزی‌های یک‌درمیان سفید و سیاه نشـانه تلألؤ و از نمادهـای آب هستند. بر اساس این برداشت که به قراین و مدارک بسیار پشتگرم است؛ سه‌گوشه‌ای خال‌خالی و زنجیره سه‌گوشه‌ای شطرنجی کوه یا کوهسار شطرنجی، نشانه تأکید مضاعف است بر اﯾﻦ که کوه‌ها، نگهدار آب باران‌اند. بر این اساس تمام نقش‌مایه‌های شـطرنجی سه گـوش یـا چهارگوش یا چهار پاره و یا حاشیه‌های اره‌ای نماد کوهستان باید از گروه نقوش باران خـواهی باشند. بافندگان لرستان ترنج وسط قالی را «حوض» می‌نامند و ترنج در میان این قالی‌ها خود نشانه‌ای از اهمیت آب در بین مردمان است.
| جهت بازدید از بیش از هزار فرش دستباف اینجا کلیک نمایید
|
2- نقوش گیاهی
درواقع این اشکال مانند نقوش هندسی به وجود آمده‌اند و شامل انواع ﺗﮏ گل‌های ساده، گل‌های شش پر، گل‌های هشت‌پر، دﺳﺘﻪ گل، گل‌های ریز، گل و شاخه، گل و گلـدان و… هستند. یکی دیگر از نقوش گیاهی که به‌وفور در قالیچه‌های لری کاربرد دارد نقش‌مایه‌های بوته‌هـای سه شاخه گلدار و درخت است، عدد سه جایگاه ویژه‌ای در اسطوره‌ها و مـذاهب ایـران باسـتان دارد و کاربرد فراوانی در هنر آن دوران داشته است زیرا این عدد از جمله اعداد خوش‌یمن و متبرک بوده است. از مهم‌ترین عقاید زرتشت این است که انسان در صورت برداشتن سه قدم یعنی اندیشه نیـک، گفتار نیک و کردار نیک به بهشت می‌رود و برخلاف آن یعنی با برداشتن ﺳﻪ گام اندیشه بـد، گفتار بد و کردار بد به جهنم می‌رود.
درخت در ایران باستان تاکنون همواره مظهر حیاط و باروری بوده و هست از طرفی مظهـری از بهشت عدن است که در زمین ﻗﺮار گرفته، این موضوع سبب قداست و ستایش درخت، در نـزد مردمان لر به‌ویژه بافندگان آن، بـوده و هسـت. درخـت در قالیچه‌های عشـایری و روسـتایی لرستان به‌صورت یک خط صاف با چند شاخه نمایان شده که گاهی روی شاخه‌ها شکل مربع، مثلث یا گل‌های چند پر، بافته شده که سبب تنوع در نمایاندن انواع درخت به‌صورت تجریدی ﺷﺪه اﺳـﺖ. از طرفـی همـراه بـودن درخت و حیوان یکی دیگر از نقش‌مایه‌های ﺗﮑﺮار شونده است که این طرح به نظر می‌رسد ریشه در نقوش روی مفرغ‌های لرستان دارد. ﺑﺘﻪ جقه یکی دیگر از ﻧﻘﻮﺷﯽ است که به شکل‌های مختلف یعنی تک نقش یا به‌صورت ردیف‌های عمودی یا افقی در قسمت‌های مختلف فرش‌ها بافته می‌شود و گاهی نیز به‌عنوان نقشی مستقل تمامی زمینه را به‌صورت سرتاسری می‌پوشاند.
3- نقوش حیوانی
نقوش حیوانی بکار رفته در تزئینات قالی‌ها برگرفته از نقوشی است که از زمان‌های دور تاکنون مورد استفاده بوده‌اند؛ مانند انواع بز کوهی که در اصطلاح به آن پازن، آشکار یـا ﮐَـﻞ گفته می‌شود. این حیوان به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه‌ای که از گذشته‌های دور در زندگی ساکنان این منطقه داشته هنوز هم به کار می‌رود. سایر نقوش حیوانی شامل انواع پرنده، ماکیـان، حیوانات بالدار و خرچنگ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. درباره سرهای جانوری شاخ‌دار، گروهی از دستبافته های لری/بختیـاری نیـز مـی‌تـوان چنـین انگاشت که چون نقش بز و قوچ وحشی چندان در اشیای مفرغی لرستان مکرر و مسـلط اسـت که تقریباً جایی برای پرندگان نمانده است. به همین دلیل پرنـده کمتـر در قالیچه‌های لـری دیده می‌شود.
4- نقوش انسانی
نقوش انسانی ﺑﻪ ﮐﺎر رفته در تزئینات عبارتند از شکارچی، زن بافنده، فـانتزی. ﻫـﺮ یـک از ایـن نقوش به دلیل خاصی به کار می‌رفته‌اند. به‌ویژه نقش شکارچی کـه درواقـع یـک مـرد اسـت همواره به‌صورت انتزاعی و ساده بافته شده و نقش زن نیز معمولاً ﺑـﺎ لبـاس محلـی بـه تصـویر کشیده ﺷﺪه اﺳﺖ. در این میان نقوش انسانی هستند که شاید بتوان به آن‌ها فـانتزی گفـت زیـرا برگرفته از تصاویر کتاب‌های درسی کودکان یا پوسترها است، این نقوش به دلیل نـوع بافـت فـرش لری به‌صورت شاخه شکسته دیده می‌شوند.
5- نقوش متفرقه
تمامی نقوش ﺑﻪ ﮐﺎر رفته توسط انسان جنبه رمزی و نمادی نداشته، گاه بشر با الهام از طبیعت و زیستگاه خود و حتی وسایلی که روزمره مورد استفاده آن‌ها قرار می‌گرفته است یـا آﻧﭽـﻪ کـه مورد توجه خاص آن‌ها بوده طرحی بر روی قالی خود می‌بافتند. استفاده از گل و بته‌های متنوع و اشکال مختلفی از مرغ‌ها و پرندگان و جانوران و منقوش کردن آن با اشکال اسب و شکار که خصوصاً مورد توجه خاص لرها ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از این جمله است.
سخن پایانی
فرش دستباف لرستان، به لحاظ غنای طرح و رنگ، از جمله زیباترین فرش‌های دستباف و اصیل ایرانی به شمار می‌رود. «فرش بوم» مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف است که تنوع بی‌نظیری از فرش‌های اصیل و زیبای ایرانی را عرضه نموده است و شما می‌توانید با کمک مشاوران آنلاین «فرش بوم» خرید خوبی را تجربه کنید.
