در این مقاله از مجله فرش بوم، می‌خواهیم شما را با یکی از 50 اثر برتر هنری جهان آشنا کنیم. بدون شک وقتی صحبت از آثار برتر هنری جهان در میان باشد، بدیهی است که بخواهیم یک فرش، آن هم از نوع دستبافت ایرانی را به شما معرفی کنیم. فرش شیخ صفی یا فرش اردبیل، نام یکی از معروف‌ترین فرش‌های جهان است که روزگاری برای آرامگاه صفی‌الدین، بزرگ خاندان صفوی بافته شد؛ اما امروز هزاران کیلومتر از خانه‌ی مادری خود دور مانده و موجب روشنایی و افتخار موزه ویکتوریا و آلبرت لندن است. با این قسمت از مجله ما همراه باشید تا بیشتر از این فرش بی‌همتا و میراث پر افتخار کشورمان بدانید.
تاریخچه فرش شیخ صفی
مجموعه شیخ صفی شامل ساختمان‌هایی با کاربرد‌های مختلف از جمله آرامگاه، منزلگاه و بخش آئینی و مذهبی در شهر زیبای اردبیل قرار گرفته است. پس از تشکیل حکومت صفوی، این مجموعه بسیار مورد توجه پادشاهان قرار گرفت چراکه محل دفن جد بزرگشان بود. آن‌ها به گسترش فضای این مجموعه پرداخته و اشیاء و لوازم نفیسی را برای مزین کردن آن محل سفارش می‌دادند. یکی از ارزشمند‌ترین این لوازم، فرش دستبافت بسیار زیبایی بود که به دستور شاه طهماسب اول پادشاه صفوی، در قرن 10 هجری و سال 13 پادشاهی او، برای آرامگاه شیخ عارف بافته شد.
|
برای مشاهده و خرید فرش دستباف از بزرگترین مرجع انتخاب
|
محل استفاده فرش شیخ صفی
دارالحفاظ یا قندیل خانه تالاری مستطیل شکل و بخش مهمی از مجموعه‌ی تاریخی شیخ صفی اردبیلی است که فرش شیخ صفی در آن روزگاری گسترده شده بود. کاربرد اولیه این مکان محلی برای آموزش و حفظ قرآن بوده است. بنا به روایت‌های مختلف، در سقف طاق مانند این قسمت از مجموعه، نقاشی‌های طلا کاری شده مشابه با نقشه‌ی فرش دستباف شیخ صفی نقش بسته بوده است که متاسفانه امروزه از آن نقاشی به دلیل مرور زمان و ریزش سقف اثر بر زلزله، اثر کمی بر جای مانده است. در گذشته بازدید کنندگانی که برای زیارت آرامگاه مرید خود شیخ صفیT به قندیل خانه وارد می‌شدند در یک لحظه هم در زمین و هم در سقف نقشی زیبا و یکسان از قالی اردبیل را می‌دیدند و گویا اصطلاح رایج از فرش تا عرش برای آن‌ها به تصویر کشیده می‌شد.
اما متاسفانه سال‌ها بعد، در دوران حکمرانی قاجارها این فرش دستباف که جزئی از میراث سرزمینمان بود به یک شرکت انگلیسی به نام زیگلر فروخته می‌شود؛ سپس در مارچ 1893 این فرش گرانبها و نفیس برای موزه ویکتوریا و آلبرت لندن به قیمت 2000 پوند خریداری و برای نمایش در معرض دید عموم قرار گرفت. بسیاری بر این باور هستند که این فرش با دستور مستقیم ملکه انگلستان شناسایی و به خواست او خریداری شده است.
ویژگی‌های فرش شیخ صفی
در این قسمت از مقاله چند ویژگی بی‌همتا از این فرش نفیس را برای شما علاقه مندان بازگو می‌کنیم که دانستن آن‌ها موجب شناخت بیشتر شما از این میراث کهن و ارزشمند خواهد شد.
نخسین چیزی که توجه هرکسی را در مورد این فرش نفیس به خود جلب می‌کند ابعاد آن است. این فرش اشرافی بسیار زیبا با مساحت 11.52 * 5.34 سانتی‌متر مربع بافته شده است که در گروه فرش‌های بسیار بزرگ یکپارچه قرار می‌گیرد. به راستی بافت چنین ابعادی کاری بسیار سخت و نیازمند یک کار گروهی هماهنگ و صرف ساعت‌ها زمان و هزینه است. در هر ده سانتی‌متر از این فرش 5300 گره بافته شده که تراکمی فوق‌العاده به آن می‌بخشد. بافت فرش در این مساحت و با چنین تراکم بافتی، کاری بس دوشوار و شگفت‌انگیز است که جز بافندگان هنرمند و صبور ایرانی از پس آن بر نمی‌آمدند.
دومین ویژگی فرش، کتیبه زیبای آن است که به خط نستعلیق بیتی از شاعر پُرآوازه ایرانی حضرت لسان‌الغیب، حافظ شیرازی بافته شده است که نشان از اندیشه‌های عرفانی آن دوران دارد. در ادامه متن شعر نوشته شده است.
جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست
علاوه بر این شعر زیبا نام مسئول بافت فرش و سال تولید آن نیز در زیر بیت شعر چنین نوشته شده است:
(( عمل بنده درگاه مقصود علی کاشانی – سنه 946 ))
این نوشته ارزشمند به نوعی یک سند تاریخی محسوب می‌شود که به استناد آن می‌توان قدمت و اصالت فرش را با اطمینان خاطر مشخص کرد.
از دیگر ویژگی‌های فرش دستباف شیخ صفی، می‌توان به ترکیب رنگ بی‌نظیر و تنوع نسبتا خوب آن اشاره کرد. فرش دارای ده رنگ مختلف است که همگی از مواد طبیعی تهیه شده‌اند. رنگرزی به شیوه سنتی علاوه بر افزایش کیفیت و بهره بری از مواد غیر شیمیایی، موجب ایجاد سایه روشن لطیفی بر روی سطح فرش شده که زیبای فرش را به خصوص هنگام تابش نور خورشید بر سطح آن دو چندان می‌کند.
به عنوان آخرین ویژگی قابل توجه، می‌توان نقشه‌ی قالی را بررسی کرد. سطح فرش با طرح یکپارچه و زیبایی پوشیده شده که در مرکز آن ترنج زیبای زرد رنگی قرار گرفته است. گل‌ها و برگ‌های چرخان آن نشان از شاخصه طراحی در اوایل دوران صفوی دارد. طرح‌های استفاده شده در نقشه‌ی این فرش در گذشته، تا به آن زمان در هیچ فرش دیگری مورد استفاده قرار نگرفته و نقوش کاملا ابتکاری و ویژه آرامگاه شیخ صفی طراحی شده بود؛ هر چند سال‌ها بعد به دلیل زیبایی و علاقه مردم به این فرش، طراحان و بافندگان سعی در تقلید از آن کرده و امروزه تبدیل به یکی از معروف‌ترین و پر طرفدارترین طرح‌های فرش ویژه منطقه اردبیل شده است.
سخن پایانی
فرش شیخ صفی هرچند امروزه دور از خانه خود قرار گرفته اما آن‌چنان نزد ایرانیان محبوب است که بارها توسط هنرمندان بازبافت شده است. میراث فرهنگی اردبیل در سال 1375 یک دار قالی را در مجموعه تاریخی شیخ صفی بنا کرد و هنرمندان بافنده اردبیلی طی 7 سال فرش شیخ صفی را با مساحت 62 متر مربع دوباره بازبافت کردند. این اقدام نیکو باعث حفظ ارزش این اثر گرانبها شد؛ همان‌طور که فرش‌بوم نیز به عنوان یک مرجع انتخاب و بازار خرید فرش دستباف مایل است با ارائه چنین مقالاتی، مشتریان خود را هرچه بیشتر با آثار هنری اصیل و نفیس ایرانی آشنا کند.
